ئۇيغۇرلۇقنىڭ ھالقىشى: مەۋجۇتلۇق، مىللەتچىلىك ۋە ئىدېئولوگىيە

Erkinlik milletler uchun hayatliq tiniqidur. —George Bernard Shaw

Uyghurluq, aldi bilen, bir tarixiy, kultural we milliy uqumdur. U, pelsepiwi nuqtidin elip eytqanda, melum kultural topning hayatliq iradisining—yaki 18-esirdiki German romantizmchi peylasop Herder tilgha alghan “xelq rohi” ning—herqaysi tarixiy dewrlerdiki tashqiylishishi, konkretlishishi we ayan bolushini korsitidu. Shuning bilen bir waqitta, u musteqil mewjutluq halitini korsitidu—u mu’eyyen tarixiy dewrdiki Uyghur kollektipidin hem ilgiri turidu, hem uningdin halqighan bolidu. Aldinqi halet Uyghurluqning waqitlishishi we makanlishishini korsetse, keyinkisi uning hayatliq iradisining turluk mumkinchiliklirining ichki jughlanmisini korsitidu. 

Uyghurluqning yuqiriqi tebiri qarimaqqa zitliqtin xaliy emestek korinidu—Uyghurluq aldi bilen ozini her bir Uyghurda eks etturush arqiliq re’allishidu; shuning bilen bir waqitta, u her bir Uyghurdin hem ilgiri, hem keyin turidu. U her bir Uyghur bilen bille tughulidu, bille yashaydu we bille olidu; shuning bilen bir waqitta, uning mewjutluqi indiwidual supitidiki herqandaq Uyghurning mewjutluqidin mustesnadur. 

U tarixsiz substansiyidur. 

Uyghurluqqa daim we alliburun singgen mana mushu “zitliq” bizni towendiki nuqtigha elip kelidu: Uyghurluq her bir Uyghurning erkin tallishidin xaliy halda uninggha bir xil ontologiyilik mewjutluq qismiti supitide ata qilinghan; shuning bilen bir waqitta, u her bir Uyghurning qayta-qayta ipadilishi arqiliq ozining mewjutluqini re’allashturidu. Uyghurluq noqul mewjutluq haliti bopla qalmastin, belki ashu mewjutluqning ipadilinish jeryanidur. Bashqiche eytqanda, Uyghurluq her bir Uyghur arqiliq mewjut bolidu; shuningdek, her bir Uyghurmu u arqiliq oz mewjutluqining menisige erishidu. U shexsning erkin tallishidin halqighan, shuning bilen bir waqitta Uyghurluq her bir shexsning erkin tallishi arqiliq ozining hayatliq zoruriyitini ishqa ashuridu: u oxshash waqitta hem shexssiz hem shexsliktur.

Yuqiriqi bayanlar mundaq soalni otturigha chiqiridu: Eger Uyghurluq hayatliq zoruriyiti sheklidiki ichki potensi’alliq—re’allishish mumkinchiliki—iken, u halda uning kelguside emelge ashuridighan nishani neme? Yaki, “zitliq” nuqtisidin elip eytqanda, Uyghurluq tarixsiz substansiyining tarixiylishish jeryani dep qaralsa, u nemining kelgusidiki qandaq re’allishishi bolidu?

Uyghurluq bir xil roh iradisi supitide ozidiki potensi’al kuchni uzluksiz re’allashturush jeryanidur—uning axirqi nishani ozidiki mewjutluq supetlirini (bir qeder toluqi bilen) aktiplashturushtur. Bu supetler uningdiki eqliy we gheyriy eqliy mumkinchiliklerning eng yuqiri derijide makan we zamanda—her bir Uyghurda we uningdin halqighan ewladlarda—qayta-qayta re’allishish we ipadilinish jeryanidur. Oxshash nuqtida, Uyghurluq supetlirining re’allishishi uninggha tewe kollektipning ortaq bext-sa’aditining maksimallishish jeryanini korsitidu. 

Uyghurluq Uyghur kimliki bilen qarimaqqa oxshashtek qilsimu, ular otturisida roshen perq bar. Uyghur kimliki mahiyette Uyghurluqning mu’eyyen kollektipta—kollektipqa—ayan bolushini korsitidu. Uyghur kimliki Uyghurluqning mu’eyyen zaman we makanda tashqiylishishining ipadisidur; wahalenki, Uyghurluq obyektliq we subyektliqtin xaliy haldiki sap idiyidur. Uning ipadilinishini eks etturush mumkin bolsimu, emma uning ozini—ozining mewjutluqini—teltokus eks etturush mumkin emes.

Uyghurluq, tegi-tektidin elip eytqanda, keskin bir mewjutluq mesilisidur. U mushu ontologiyilik (mewjut) supet bilen xarakterlinidighan tarixiy kultur topining mewjutluqi mesilisidur. Shundaqla, oxshash nuqtida, u ozining mewjutluqining mesilisidur. Ushbu maqale ontologiye (mewjutluq ilmi) nuqtisidiki milliy-kultural mewjutluq bilen siyasiy nishan supitidiki musteqilliq otturisidiki munasiwet nuqtisidin chiqip turup, Uyghurlarning siyasiy kelgusi we tallashlirini qisqiche muzakire qilidu. U Uyghurluqning alahide tarixiy shara’ittiki halitini tetqiq qilish arqiliq, uning mewjutluqining turluk shekillirini tenqidiy shekilde kuzitip chiqishni asas qilidu.

Mezkur maqalining asasliq metodi qurulmichiliq bolup, Uyghur mesilisining ichki munasiwet halitini tepip chiqishni izdeydu we bu arqiliq gewdilengen shekillerning neme uchun shundaqliqi heqqide tetqiqat elip baridu. Mezkur metod asasliqi Xitay milletchilikini merkez-girwektin ibaret ikkilik amilining toqunushi nuqtisidin analiz qilidu, shundaqla Uyghur milletchiliki uninggha ozige xas ichki qurulmigha ige hadise supitide robiro qoyulup tekshurilidu. Bu arqiliq maqale Xitay milletchilikining we uning qarshisidiki Uyghur milletchilikining toqunush kontekisti ichide Uyghurlarning Xitaydin ibaret kunseri milliy doletchilik yonilishige qarap ilgirilewatqan bu dolettiki siyasiy teqdiri heqqide mulahize elip baridu. 

Ushbu maqalide yene Uyghur milletchiliki arqiliq otturigha chiqqan turluk egeshme mesililer—mesilen, Uyghur kimlikining murekkep terkibliri, milliy doletchilik engining bir-biri bilen sighishalmaydighan ide’ologiyilik menbeliri, Uyghurlarning siyasiy tallishidiki turluk ehtimalliqlar hem bu heqtiki her xil xirislar—obyektip we selishturma korushnuqtisi arqiliq qisqiche muzakire qilinidu. Uyghur mesilisini kelgusige qarita echiwetilgen shunglashqa kop xil mumkinchiliklerge tolghan mewjutluq hadisisi supitide qarashni bashtin axir izchillashturidighan mezkur maqale turluk ide’ologiyilik qarashlar we idiyiwi yuzlinishlerning xilmu xil nezeriyiwi asaslirini otturigha chiqirishqa tirishidu. Maqalini, bu nuqtidin elip eytqanda, kop xil qarashlarning de’alogi deyishke bolidu. 

Maqalining asasliq korushnuqtisi kop hallarda siyaset pelsepisi bilen elip berilidu, gerche uninggha bashqa kop xil terkiblermu qetilghan bolsimu. U Uyghur mesilisini tarixizmliq nuqtidin tehlil qilmaydu, yaki u kop xil menbelerni qayta qurashturush arqiliq Uyghur mesilisini bir putun korush nuqtisi bilen teminleshni niyet qilmaydu. Eksiche, u Uyghurluqtin ibaret bu hadisining alahide shara’ittiki xelqning alahide siyasiy mewjutluq haliti ikenlikini bir xil pelsepiwi hadise supitide analiz qilishqa tirishidu. Shuningdek, u Uyghurlarning siyasiy mewjutluqigha ait tarixtin beri dawamliship keliwatqan bezi mesililerge jawab berishtin kore, bu heqtiki soallarni amalning bariche oz eyni boyiche otturigha chiqirishqa kucheydu. 

Mewjutluq: Aldinqi Shert


Sozimizni aldi bilen Isra’iliye Haifa Universitetining professori we Uyghur mesilisi mutexesisi Yitzak Shikorning Uyghurlarning kultural mewjutluqining ehmiyiti heqqidiki qarishidin bashlayli.

2006-yili Dunya Uyghur Qurultiyining 2-nowetlik qurultiyida Yitzak Shikor Uyghurlar uchun nowette eng muhim boliwatqini musteqilliq, aptonomiye, kishilik hoquq uchun kuresh qilish yaki federatsiye tuzumini qolgha kelturush emes, belki ozlirining kultural mewjutluqini saqlap qelish, dep korsetti. “Uyghurlarning béshigha kéliwatqan eng xeterlik tehdit,” deydu professor Shikor, “musteqilliqning, aptonomiyining, insan heqlirining yaki démokratiyining kemchilliki emes, belki kultur süpitide yoqilip kétishtur. Bu hazirning özidiki xeter emes, lékin u uzaq muddetlik tehdittur. Doletni eslige keltürüsh we uni siyasiy jehettin qayta qurup chiqishqa uzun waqitning, yillarning hetta nechche on yillarning kétishini oylighanda, ashu waqit kelgüche Uyghurlarning millet süpitidiki—meyli uning doletsiz yaki makansiz millet bolushidin qet’iynezer—kulturluq kimlikini saqlap qélish muhimdur. Undaq bolmaydiken, ashu waqit kelgen teqdirdimu, Uyghurlar alliburun yoqalghan bolidu.”[1] Uning qarishiche, Uyghurlarning musteqil bolushining aldinqi sherti milliy kimlikni saqlap qelish—yeni milliy mewjutluqtur. Bu jehette Uyghurlar uchun ornek misal Yehudiy millitining nechche ming yilliq sersan-sergerdanliq tarixida milliy kimlikini qoghdash yolida korsetken pewqul’adde tirishchanliqi we uning uchun qurban berish rohidur. 

Shikorning qarishining toghra-xataliqi yaki uni Uyghurlarning nowettiki siyasiy herikitige tedbiqlighili bolush-bolmasliqidin qet’iynezer, bu yerde shu nuqta eniq tekitliniwatiduki, mewjutluq—yeni milliy we kultural mewjutluq—Uyghurlarning siyasiy herikiti teppekuride sel qarashqa bolmaydighan amildur. U shuning uchun sel qarashqa bolmaydighan amilki, u Uyghurlarning kelgusidiki kop xil siyasiy tallash mumkinchiliklirining emelge eshishidiki aldinqi sherttur. 

Emdi diqqitimizni mewjutluqning pelsepiwi menisining—mewjudiyetchilik pelsepisidiki menisining—neme ikenlikige bereyli. 

Fransiyilik mewjudiyetchi peylasop Jean-Paul Sartre “Mewjudiyetchilik Bir Xil Insanperwerliktur” degen esiride “mewjutluq mahiyettin ilgiri turidu” degen meshhur pelsepiwi hokumini otturigha qoyghanidi.[2] Uning qarishiche, adem aldi bilen mewjut bolidu, dunyada ayan bolidu, andin u ozining mahiyitini erkin tallash shekli arqiliq qurup chiqidu. Ademning mewjutluqi uning kelgusini erkin tallash sheklide yaritishining asasidur. Insan ozi talliyalmaydighan (talliyalmighan) mewjutluqi arqiliq mahiyitini erkin tallaydu. Insan hayatining her minut-her sekuntida erkin tallashqa mejburlinidu. Insan, Sartrening sozi boyiche eytqanda, erkinlikni tallashtin ilgirila erkin tallanghan, shunga u erkinlikning qarghishigha ketken mewjutluqtur. 

Shikor bilen Sartrening her ikkisi mundaq bir nuqtini ortaq ilgiri suridu: meyli melum indiwidual yaki qowm bolsun, uning mewjutluqi uning qandaq mahiyetke ige bolushining—yaki teximu toghriraqini elip eytqanda, qandaq mahiyetni qaysi xil shekilde erkin tallishining—aldinqi shertidur. Erkinlikke erishishning aldinqi sherti uni erkin tallaydighan mewjudatning bolushidur. Erkinlik mewjutluqning erkinlikidur, shunga u mewjutluqtin kelidu, u arqiliq yuksilidu we uningda tugellinidu.

Yuqiriqi ikki xil nuqti’iynezerni Uyghurlarning nowettiki siyasiy halitige tedbiqlisaq, shundaq deyishke boliduki, Uyghurlarning mewjutluqi—meyli u siyasiy, kultural, milliy we yaki bashqa shekildiki mewjutluq bolsun—Uyghurlarning kelgusidiki siyasiy tallashlirining asasidur. Uyghurlar ozlirining milliy we kultural mewjutluqini tayanch nuqtisi qilip, kelgusige yuzlinidu, kelgusini tallaydu we kelgusini ozgertidu. Uyghurlarning siyasiy herikitidiki nishan erkinlik—musteqilliq—bolsa, u aldi bilen Uyghurlarning kultur guruppisi supitidiki mewjutluqini aldinqi shert qilidu. Wehalenki, Uyghurlarning musteqilliqtin ibaret nishanigha yetishining besi mushkulluki ularning siyasiy tallashlirining tizimlikige kop hallarda aptonomiye, oz teqdirini ozi belgilesh (towende ozini belgilesh dep elinidu) qatarliq siyasiy uqumlarnimu kirguzidu. Netijide, Uyghurlarning mewjutluqini saqlashtin ibaret meqset yuqiriqi uqumlar menbe qilghan bir-biri bilen sighishalmaydighan kop xil siyasiy idiyilerning we ide’ologiyilerning toqunushigha duch kelidu. Ozini qachurghusiz so’al shuki, eger Uyghurlarning nishani erkinlik bolsa, buninggha yetishtiki yol zadi qaysi—aptonomiye, kishilik hoquq pa’aliyiti, ozini belgilesh we yaki bashqa yol? 

Yuqiriqi soalgha jawab berishtin ilgiri aldi bilen musteqilliq degen uqumni pelsepiwi nuqtidin tehlil qilimiz. Andin maqalimiz teximu ilgiriligen halda Xitay milletchilikining we uning qarshisidiki Uyghur milletchilikining ichki qurulmisini tepip chiqish arqiliq, melum milletning musteqilliqi bilen uning mewjutluqini yuqiri derijide birleshturidighan siyasiy tuzulme supitidiki milliy doletchilikke diqqitini beridu.

Musteqilliq: Beqindisiz Halet


Musteqilliq, pelsepiwi nuqtidin elip eytqanda, melum mewjudatning ozidin tashqiri turidighan bashqa bir mewjudatqa, kuchke yaki nopuzgha beqinmastin, oz-ozidin yeterlik halda mewjut bolush supitini korsitidu. Musteqilliq, siyasiy nuqtidin elip eytqanda, mu’eyyen chegra arqiliq pasillinip zemin putunlukini idare qilghan bir siyasiy birlikning we yaki bir doletning birlikke kelgen hem qanuniylashqan hoquqchiliq mu’essesisige ige bolushi we shu arqiliq ozidin sirt bolghan bashqa doletning hoquqchiliq mu’essesining tesiridin—jumlidin bashqurushidin—xaliy halda mewjut bolup turush halitini korsitidu. Musteqilliq heqqide berilgen yuqiriqi ikki xil tebir towendiki nuqtilarda ortaqlishidu: (1) Musteqilliq oz-ozidin yeterlik bolghan mewjutluq supiti bolup, (2) tashqiy kuchning kontrolluqidin xaliyliqni hem (3) oz-ozini bashqurush halitini hem iqtidarini korsitidu. 

Mu’eyyen milletning musteqilliqi uning oz-ozige xoja bolghan qanuniy hoquqchiliq qurulmisi ichide ozining mewjutluq nishanini re’allashturush iqtidarini korsitidu. Herqandaq milletning musteqilliqi uning erkinlikidin ayrilalmaydu, chunki erkinlik—yeni ushbu milletning mewjutluqining erkinliki—tegi-tektidin elip eytqanda uning beqindisizliqining, oz-ozidin yeterliklikining we oz-ozini tosqunsiz mu’eyyenleshturush iqtidarining belgisidur. Shu nerse tekitlinishi kerekki, milletning erkinliki noqul halda uning fizikiliq jehette tashqiy kuchning kontrolluqigha uchrimasliqinila bildurmestin, teximu muhimi, aktip menidin elip eytqanda, uning hayatliq iradisining ichki zoruriyet supitide tosqunsiz re’allishishinini bilduridu. 

Eger herqandaq mewjutluq ozining barliqining zoruriyiti teripidin belgilengen hayatliq iradisini her waqit we her makan re’allashturushni izdeshtek ichki xahishqa ige dep qarilidiken, erkinlik del bu re’allishishning tosqunsizliqi, beqindisizliqi we uzluksizlikini korsitidu. Erkinlik, ontologiye nuqtisidin elip eytqanda, mewjutluqning hayatliq iradisining—uning gheyriy eqliy, sirliq we ozini her waqit hem her zaman re’allashturushni izdeydighan ichki energiyisining—tosqunsiz qoyup berilish, aktiplashturulush we tedrijiy ayanlishish jeryanidur. Buninggha kore shuni eytish mumkinki, mewjutluq qanche erkin bolghanseri, uning hayatliq iradisini re’allashturushi shunche zorurlishidu. Chunki, mewjutluqning erkin bolushi qanche zorurlishidiken, u ozini re’allashturush yuzlinishini shunche tosqunsiz emelge ashurushni telep qilidu. Mewjutluqning hayatliq iradisining qanchilik zorurlishishi mahiyette uning ozining ichki potensi’al kuchini re’allashturushining shunche tosqunsiz elip berilishini kelturup chiqiridu. Bu demek, erkinlik mewjutluqning hayatliq iradisining re’allishish jeryanining ichki yuzlinishi teripidin belgilengen. Shuning bilen bir waqitta, mewjutluqning hayatliq iradisining re’allishishi erkinlikni bir xil tosqunsiz halet supitide ozige aldinqi shert qilghan. 

Shu seweb, mewjutluqning erkinliki uning hayatliq iradisining ichki telipi bolghinidek, erkinlikning mewjut bolushimu mewjutluqning hayatliq iradisining ishqa eshishining kapalitidur. Mewjutluqning erkinliki uning ozini kelguside tosqunsiz ayan qilishi, ipadilishi we potensi’al mumkinchiliklirini eng yuqiri derijide ishqa ashurushining aldinqi shertidur. Her bir mewjutluq ozining barliqining sewebi supitide ozide saqlaydighan potensi’al mumkinchiliklerning re’allashturulushi axirqi hesabta erkinlikning re’allishish jeryanidur: Erkinlikning mewjutluqi mahiyette mewjutluqning erkinlikidur. Mewjutluq zatidin erkindur. 

Eger erkinlik mewjutluqning yoshurun mumkinchiliklirining re’allishishining ichki zoruriyiti we yuzlinishi dep qarilidiken, u halda bu zoruriyet we yuzlinish mu’eyyen zaman we makanni telep qilidu. Mewjutluqning re’allishish jeryani uning tarixiyliqidur. U melum makan—yeni hayatliq boshluqi—ichide ozini tedrijiy halda re’allashturidu. Hayatliq boshluqi we zaman qurulmisi mewjutluqning re’allishidiki aldinqi shert supitidiki amillar bolup, mewjutluqning erkinlikini ichki jehettin cheklep turidu. Mewjutluq, bir tereptin elip eytqanda, ozining tosqunsiz—erkin—re’allishishini izdise, yene bir tereptin mu’eyyen zaman we makanning ichki cheklesh kuchige uchrap turidu. Demekki, mewjutluqning erkinliki mutleq erkinlik bolmastin, belki makan-zaman ko’ordinatsiyiside emelge ashurulidighan erkinliktur. Wehalenki, yuqiriqi hokum hergizmu heqiqiy erkinlikning mewjut emeslikini, yaki uning xiyaliy kolengge we yaki saxtiliqini bildurmestin, belki uning mu’eyyen makan-zamanni aldinqi shert qilidighan ontologiyilik supet ikenlikini bilduridu. 

Shu nuqta aldi bilen eniq bilinishi kerekki, makan-zaman ko’ordinatsiyisini erkinlikke tosqunluq qilidighan amil degendin kore, uni erkinlikning—yeni Xegelche eytqanda texi re’allashmighan (yaki hech bolmisa toluq re’alliship bolmighan), abstrakt we idiye supitidiki erkinlikning—aktiplashturulushini mu’eyyen boshluq bilen teminleydighan—uni dairileydighan, konkretlashturidighan we formigha ige qilidighan asas degen tuzuk. Shundaq deyish tamamen mumkinki, mewjutluqning re’allishish yuzlinishi makan-zaman telipige qanchilik uyghunlishidiken, u ozini shunche tosqunsiz halda kelgusige yuzlendureleydu. Yeni, mewjutluqning re’allishish yuzlinishi makan-zaman telipige qanchilik derijide uyghunlishidiken, u shunche erkin bolidu. Mana bu erkinlik bilen zoruriyet otturisidiki de’alektikiliq munasiwettur.


Milliy Doletchilikning Qisqiche Pelsepiwi Sherhi

Bir qowmning erkinliki mesilini yuqiriqi hokum arqiliq chushendurush tamamen mumkindur. 18-esirdiki German siyasiy romantizmchilirining qarishigha kore, her bir xelq—we yaki millet—oz ezaliridin ilgiri turidighan we uningdin keyinmu yoqalmay mewjut bolidighan sirliq we gheyriy eqliy milliy rohqa igidur. German peylasopi Herderning qarishiche, melum qowmning rohi ozini makan-zamanda tashqiylashturushni—ipadileshni—izdeydu. Uning qarishidiki yadroluq amil shuki, milliy roh milliy mewjutluqning asasidur. Ozini herwaqit tashqiylashturushni—ipadileshni—izdeydighan milliy roh milliy mewjutluqning hayatiy kuchidur. Uning mewjutluqining ichki zoruriyiti ushbu rohqa tewe bolghuchilardin ozining ichki chaqiriqigha egishishni telep qilidu. Ushbu roh oz nowitide ozini ewladmu ewlad re’allashturush uchun tarixiy en’ene we hayatliq boshluqi bolushni telep qilidu. Eger tarixiy en’enige ige bolush milliy rohning waqitchanliqini korsetse, uning hayatliq makanigha ige bolushi uning makanchanliqini korsitidu. Eger aldinqisi milliy mewjutluqning meniwi asasi bolsa, keyinkisi uning maddiy asasidur. Bir xelq yaki millet uchun uning mewjutluqining maddiy we meniwi asasi mundaq bir mejburiyetni otturigha chiqiridu: milliy roh ozining mewjutluqining tarixiyliqini kelgusige yuzlendurush uchun tebi’iy halda hayatliq boshluqigha mohtaj. Bu boshluq del milliy dolettur.

Mana bu 19-esirde Yawropada bash koturgen milliy doletchilik mepkurisining qisqiche pelsepiwi sherhidur. Bu mepkurige kore, milliy roh peqet we peqet milliy dolettila ozining tarixiy en’enisini saqlap qalalaydu we uni kelgusige yuzlendureleydu. Milliy roh bilen milliy doletning birikmisi del milliy mewjutluqning sistemisini teshkilleydu. 

Yuqiriqi nuqti’iynezerni teximu chongqurlashtursaq shundaq deyish mumkinki, herqandaq milliy roh ozining tarixiyliqini izchillashturush uchun hayatliq makani supitidiki doletke mohtaj bolidu. Milliy dolet milliy rohning zamanda tashqiylishishi, ozini ipadilishi we ozini yukseldurushining hayatliq makanidur. Shunga, her qandaq milliy roh ozining ozgichilikini saqlap qalimen deydiken, u choqum ozgiche hayatliq makanigha erishishi shert. Bu, milliy rohning tedrijiy re’allishishining ichki telipidur. Bu telepni ichki chaqiriq yaki iltija dep chushinishkimu bolidu. Ushbu roh sahiblirigha nisbeten yuqiriqi telep milliy rohning ich-ichidin kelidighan, qechip qutulghili hem sel qarighili bolmaydighan muqeddes chaqiriqtur.

Milletning mewjutluqi peqet uning milliy doliti kontekistidila emelge ashidu. Milletning rohining ozini tashqiylashturushi, ipadilishi we yuksilishi peqet ushbu millet erkinlikini—jumlidin milletning musteqil we oz-ozige xoja bolushini—ishqa ashuridighan milliy doliti mewjut ehwal astidila mumkinchilikke erisheleydu, chunki milliy dolet milliy rohning re’allishishining tosqunsiz emelge eshishining maddiy kapalitidur. Shunga, herqandaq milletning choqum doliti bolushi kerek, chunki milliy rohning ichki zoruriyiti milliy doletning mewjutluqini telep qilidu. Mana bu milliy doletchilik ideologiyisining ixcham korunishidur. 

Milliy dolet, yuqiriqi hokumge kore, ozining siyasiy jehettiki qanuniyliqini mu’eyyen territoriyilik birlik ichide yashaydighan asasliq (yaki hakim) milletning kollektip menpe’eti we siyasiy iradisi uchun xizmet qilish ustige qurghan siyasiy, geo-political, milliy we kultural mu’essesidur. Milliy dolet oz nowitide doletning siyasiy imtiyazning we geo-political orunlishishning merkezleshken birliki bolushtek alahidiliki bilen milletning kulturluq we etnik top bolushtek alahidiliklirini ozige mujessemligen we ularni saqlashqa hem tereqqiy qildurushqa xizmet qilidu. 

Bu, milliy doletning mahiyette doletning eslide puqralarning kollektip iradisini ishqa ashuridighan mu’essese bolushtek tupki alahidiliktin ushbu dolettiki kuchluk we kop sanliq milletning milliy iradisini ishqa ashurushtiki wasite bolushqa yotkilishning netijisidur. Milliy doletchilik gherb modernizmliq siyaset dewrining asasliq alahidiliklirining biri bolghan layikchiliq idiyisige—yeni doletchilikte din bilen siyasetning ayrilip ketishini telep qilidighan we dolet siyasitining asasiy qanunning rohi boyiche puqralarning (meyli qaysi dingha, qaysi pelsepiwi meslekke we qaysi irqqa mensup bolushidin qet’iynezer) menpe’etini asas qilishni qolgha kelturushni ozige ghaye qilghan idiyige—tehdit elip kelidu. Chunki, milliy doletchilik idiyisige kore, dolet din bilen ayrilip turidighan, uning tesirige uchrimaydighan we asasiy qanunningla yeteklishini qobul qilidighan biterep siyasiy gewde bolmastin, belki milliylik bilen bashlanghan hem uninggha xizmet qilidighan terepbaz siyasiy gewdidur. Milliy doletchilik ideologiyisige kore, dolet din bilen ayrilip turghini bilen, milliy menpe’ettin ayrilalmaydu—u milliy menpe’etni ishqa ashurushtiki bir wasitidur. Shunga, dolet biterep emes, hem biterep bolmasliqi kerek.

Gherbiy Yawropadiki nurghun doletlerning doletchilik mepkurisining uli milliy doletchilik qarishi ustige qurulghan bolup, ularche dolet bilen millet bir birini shert qilidighan hem shuning bilen bir waqitta bir biridin ayrilalmaydighan amillardur. Ular bir tenggining ikki yuzige oxshaydu—xuddi milliy rohsiz milliy doletni tesewwur qilghili bolmighinidek, milliy doletsiz milliy rohnimu tesewwur qilghili bolmaydu. 

Milliy doletchilikning yadroluq amilliridin biri milletchiliktur. Milletchilik heqqide tebir berguchiler tebirliride bir-biri bilen kelishelmisimu, emma mundaq bir achqushluq nuqtida kelisheleydu: milletchilik insaniyet tarixidiki intayin yeqinqi hadisisidur. Ilgiriki chong imperiyilerning astida yashighuchilar ozlirining kimlikini millet bilen emes, belki ozi tewe din, rayon we til guruppisigha bashlap chushinetti. Keyin 18-esirning axirilirida Amerika inqilabi we Fransiye inqilabi milletchilik engining gherbte bash kuturushining bashlinish nuqtisi boldi.

Milletchilik mu’eyyen milletke ortaq tewelik tuyghusidin behrlinidighan kishilerning turluk simwollar arqiliq ipadilinidighan chongqur qerindashliq, hemmes’uliyetchanliq hem hemteqdirdashliq hessiyatini, ular ige bolidighan alahide mejburiyetlerni we ozgiche hoquqlarni destekleydighan mahiyetlik siyasiy, exlaqiy we kultural qimmet sheklini korsitidu. Benedict Andersonning qarishiche, milletchilik melum dingha yaki tuqqandarchiliqqa oxshap ketidighan “chongqur horizontal qerindashliqtur.”[3] Milletchilik tarixiy, geo-political, kulturluq ortaqliq arqiliq ipadilinip turidighan kollektip kimlikni tekitleydu we uni mu’eyyen siyasiy shekilde qayta-qayta ipadileshke righbetlenduridu. Milletchilikning, jumlidin milliy doletchilik idiyisining uli bolmish milletchilikning, eng muhim uch chong alahidiliki bar: ular musteqilliq, organik jem’iyet we yekke milliy kimliktur. Bu yerdiki musteqilliq mu’eyyen milletning bashqa milletlerning bashqurushidin mustesna halda mewjut bolushini we ozining milliy erkinlikini mu’eyyen dolet sheklide we asasiy qanun arqiliq destekleshni, organik jem’iyetchilik ushbu millet ezalirining ozlirini ortaq teqdir (yaki nishan), en’ene we kelgusi bilen baghlap chushinishini korsetse, milliy kimlik ushbu milletning mu’eyyen kultur alahidilikini saqlishini we ozlirining perqliq milliy-kultural mewjutluqini re’allashturush we qayta re’allashturush jeryanini korsitidu. 

Milliy doletchilik Gerbte Ikkinchi Dunya Urushidin keyin kunseri kucheygen yersharilishish, xelq’ara’izm we kop-kulturizmning tesiri bilen peskuygha chushti. Bu nuqtidin elip eytqanda, Ikkinchi Dunya Urushi mezgilidiki German Uchinchi Imperiyisining meghlubiyitini milliy doletchilikning Yawropa quruqluqida axirlashqanliqining belgisi dep qarashqa bolidu. Bolupmu, yeqinqi yillardin beri kop qisim Gherb doletliride yurguziliwatqan kop-kulturizm siyasetliri, yeni ortaq asasiy qanunning bashqurishi astidiki kop xil kulturlarning oz-ara ariliship yashishi, ozining ozgiche kulturini saqlap qelishqa bolghan tirishchanliqlirining righbetlendurulushi we bashqa kulturlar bilen aktip munasiwetlishishi milliy doletchilikning asasliri bolmish ortaq, yekke we hakimmutleq kulturning dolettin ibaret siyasiy kontekist arqiliq ozining tebi’iy hoquqlirini yuzguzush iradisige zerbe elip keldi. 

Kop-kulturizm, pelsepiwi nuqtidin elip eytqanda, birdeklik ichidiki perqning tekitlinishidur. Uningda mu’eyyen dolettiki puqraliq kimliki kultur kimlikini, xuddi milliy dolettikidek, chetke qaqmastin, belki uning bilen sighishish telep qilinidu. Teximu chongqurlashturup eytqanda, kop-kulturizm puqraliqni asas qilghan kop xil kultur kimliklirining bille mewjut bolush mumkinchiliki etirap qilidu we qanun jehettin qoghdaydu. U birer yekke kulturning bashqa kulturlar ustidin, ashkara yaki yoshurun bolsun we melum dolet kontekisti ichide yaki uningdin halqighan bolsun, hokumranliq qilishini qollimaydu. Uning meqsiti milliy doletchilikning asasliq alahidiliki bolghan dolet menpe’tini milliy menpe’etke boy sundurushni ret qilip, asasiy qanunning bitereplikini dolet byurukratliqining asasi qilishtur.

Wehalenki, gerche nurghun Gherb doletliri kop-kulturizmni qobul qilghan we nowette yurguziwatqan bolsimu, milliy doletchilikning erwahi arimizdin yoqalghini yoq. Bolupmu, bir qisim hakimmutleq doletler, mesilen Xitay, milliy doletchilikni yoshurun yurguzup, ozining kengeymichilik nishanini meniwi asas bilen teminlimekte.


Merkez-Girwek Toqunushi: Xitay Milletchiliki 


Xitay milletchiliki, xuddi bashqa milletchiliklerdek, intayin murekkep hadisidur. Uning turluk menbelirini surushturush we bular heqqide tepsiliy toxtilish nowettiki maqalimizning meqsiti emes. Biz shundaq qaraymizki, intayin makro nuqtidin kuzetkinimizde, Xitay milletchilikining menbesini mundaq ikki amildin izdesh mumkin—biri, Xitayning qedimqi siyaset alemshunasliqi; yene biri, modern dewrdiki tashqiy (dushmen) kuchler bilen uchrishish. Eger aldinqisi Xitayning siyaset kulturidiki medeniyet-yawayiliq ikkiliki arqiliq hem ayrilip hem shuning bilen bir waqitta munasiwetliship turidighan “biz”-“ular” otturisidiki iptida’iy perqtin kelip chiqqan kultur engini korsetse, keyinkisi Xitayning Epyun Urushidin tartip taki hazirghiche Gherbning geo-political, iqtisadiy, kultural we imperiyalliq tesirige qayturghan inkasini korsitidu. Shu seweb, eger aldinqisi Xitay milletchilikining ichki qurulmisidiki ikkilik toqunushidin putken tarixiy kultural milletchilikni korsetse, keyinkisi Xitay milletchilikining tashqiy tesir kuchige inkas qayturush jeyranida qurup chiqqan ozini qoghdash yuzlinishini korsitidu. Yaki, teximu eniq qilip eytqanda, aldinqi amil Xitay milletchilikining ozini mu’eyyenleshturush xarakterliq tesewwuriy kultural qurashturmiliqini korsetse, keyinkisi uning inkaschanliqini korsitidu. Yuqiriqi ikki xil alahidilik—yeni ozini qoghdash bilen ozini mu’eyyenleshturush—bir-biridin ayrilalmaydu we hetta melum nuqtida bir-birini shert qilidu. Ozini mu’eyyenleshturush mahiyitidin elip eytqanda ozini qoghdashtek (siyasiy) instinkt (qozghilish) ning mehsuli bolghinidek, ozini qoghdashmu ozini mu’eyyenleshturushning bir xil ipadilinishidur. Maqalimiz diqqitini Xitay milletchilikining mana mushu asasliq ikki xil menbesige berish arqiliq Xitay milletchilikining yoshurun qurulmilirigha we uning turluk ipadilirige koz yugurtup chiqiridu. 

Xitay dolet atisi Sun Zhongsanning “uch meslek” i Xitay milliy doletchilikining turghuzulushigha qarita ul teshiliq rol oynidi. U ichki-tashqiy kuchlerning toxtawsiz zerbisi dawamida halsirap, chak-chekidin bolinip ketish xewpige duch kelgen Qing sulalisining terrotoriyisini Xitay milliy doletchilikining bash koturushidiki maddiy asas qildi. Ching sulalisining Xitay milletchiliri teripidin aghdurulup tashlinishi Xitay milletchiliki ustige qurulidighan Xitay dolitining resmiy bashlanghanliqining burulush nuqtisi boldi.

19-esirning axirilirida Han millitini Xitay dolitining asasi dep qaraydighan bir qisim Xitay milletchiliri Xitay dolitige tewe bolmighan Manjularning hokumranliqini aghdurup tashlashni telep qildi. Sun bu xil pikir eqimidikilerning ichide meshhur biridur. Uning towendiki nutqi uning milletchilikidiki halqiliq amillarni chushinishimizge yol echip beridu: “Milliy musteqilliqimizni eslige kelturush uchun, biz choqum aldi bilen Xitay dolitini eslige kelturishimiz kerek. Xitay dolitini eslige kelturush uchun biz choqum yawayi Manjularni Changbai taghrilirigha heydiwetishimiz, yawayilarni heydep chiqirish uchun biz choqum hazirqi hakimmutleq, diktatural, betbeshire we chirik Ching hokumitini aghdurup tashlishimiz kerek. Wetendashlar, peqet inqilabla Ching hokumitini aghdurup tashlaydighan birdinbir yoldur” (tekitlimiler qoshuldi). 

Sunning yuqiriqi nutqida ikki nuqta diqqitimizni kuchluk tartidu. Uning biri, “Manjularni”—yeni “yat”, “dushmen” we “sap Xitay bolmighanlarni”—qoghlap chiqirish we shu arliqiliq kollektip Xitay ozlukini terghib qilish. Yene biri, “Xitay dolitini eslige kelturushtur.” Sun bu kontekistte inqilab qilish arqiliq qaysi Xitay dolitini qayta qurushni kozde tutiwatidu? Bu dolet del Xitay siyaset alemshunasliqida—meyli kollektip angsizliq yaki kollektip angliq shekilde mewjut bolsun—merkiziy orunda turidighan Xitaylarning qedimqi “tesewwuriy” imperatorliqini qurulmaqchi bolghan yengi Xitay doliti territoriyiside eslige kelturushtur. Bu nuqtidin elip eytqanda, Sun liberal demokratchi supitide otturigha chiqqanliqigha qarimay yenila konserwatip Xitay milletchisidur.

Qing sulalisining hakimiyet ustidiki milliti bolmish Manjularni qurulghusi “ottura xanliq” ning territoriyisidin “tesewwuriy dushmen” supitide qoghlap chiqirish chaqiriqi Xitay milletchilikining barliqqa kelishini meniwi mumkinchilikke aylandurdi. “Tesewwuriy dushmen” uqumi Qing sulalisining qalduq territoriyisidiki xelqlerni aldi bilen Xitaylar bilen Xitay-emeslerdin ibaret ikki chong milliy turkumige bolushte paydilinish sistemisi qilindi. Ushbu uqum, oz nowitide, Xitay bolmighan milletlerni ottura tuzlengliktiki esli Xitay bolghan xelqlerni asas qilghan Xitayliqtin ibaret kollektip qurashtulma kimlikke ige qildi. Xitay dep qaralghan xelqler yaki Xitayliqqa tewe qilinghan milletler, kultur jehettiki roshen perqlerning mewjut ikenlikidek pakitqa qarimastin, bir yolila Xitay kimlikige yughuruwetildi. Maddiy we meniwi jehettin mu’eyyen shertlerni hazirlighan Xitay kollektip kimliki shuningdin tartip Xitay milletchilikiningla emes, belki yene Xitay milliy doletchilikiningmu tuwruki bop keldi. 

Sun Gherbte eyni waqitta moda siyasiy eqim boliwatqan milliy doletchilik arqiliq bir tereptin Xitayning fe’odalliq imperiye tuzemining modern milliy doletchilikke yotkilishige yetekchilik qilsa, yene bir tereptin, xuddi bezi Xitay milletchiliri otturigha qoyup kelginidek, Xitaylarning esirlerdin beri yat milletlerning qolida bashqurulushtek “shermende” tarixigha xatime berdi. [4] Alahide tekitlinishke tegishlik nuqta shuki, Sunche milliy doletchilik idiyiside Xitaylarning uch ming yildin artuqraq dawamliship kelgen siyaset alemshunasliq qarishi bilen Gherb siyaset pelsepisining yughurulushini pragmatizmliq nuqtidin ghelibilik orunlidi. 

Xitaylarning en’eniwi alem qarishigha kore alem tot chase bolup, uning bir merkizi we tot terep taman sozulghan girwiki bolidu. Bu qarashqa kore, merkezge Xitay doliti, yeni medeniyetning merkizi bolghan Xitay doliti, girweklerge bolsa “yawayilar” jaylashqan. Merkezge putkul hoquqni yighish we girwekni asta-asta merkezning tesir dairisige elishtek Xitay en’eniwi siyaset kulturi ozining tereqqiyatini Yuan, Ming we Qing sulaliridiki hoquq merkezlishish mexanizmining tedrijiy yuksilish jeryanliri dawamida barliqqa kelgen Xitay byurukratsiye tuzumidin kordi. Wehalenki, taki Xitay heqiqiy yosunda 19-esirde Gherb bilen uchrashmighuche, Xitayning medeniyet qurulmichiliqi bilen yeteklengen en’eniwi siyaset qarishi bir qeder pishqan milliy doletchilik idiyisi sheklide otturigha chiqmidi. Seweb, Xitaylar gerche geo-political qurulma nuqtisidin, meyli eniq yaki tutuq bolsun, dolet territoriyisi chushenjisige ige bolsimu, emma Xitay milliti taki Xinhai inqilabi partlighuche ortaq yaki ortaqraq kollektip ozluk engigha ige emes idi. Mundaqche eytqanda, Xitay milliy doletchiliki gerche makan nuqtisidin milletchilik engining asasliq alahidiliklirining biri bolghan “biz” (“merkezdikiler”) bilen “ular” (“yawayilar”) otturisidiki geo-politikal pasil chushenjisige ige bolghini bilen, milliy ang jehette bu xil ayrimichiliqni toluq we omumyuzluk berpa qilip bolalmighanidi. 

Sunning milliy doletchilik idiyisi, tegi-tektidin elip eytqanda, yenila Xitaylarning tarixiy engi supitidiki medeniyet-yawaliyiliq otturisidiki de’alektikiliq toqunush ustige qurulghan. Uning qarishidiki inqilabning chiqish nuqtisi hechqandaq mujmelliksiz medeniyetning yawayiliqqa urush elan qilish dep qaraldi. Bu urush oz nowitide Xitaylarning exlaq qarishida xuddi medeniyet—insanlarni ozidiki eqliylik asasigha qurulghan insanliqni re’allashturushqa yetekleydighan yaxshiliq supitidiki medeniyet—bilen yawayiliq—yeni yuqiriqi yetekleshke tosqunluq qilidighan we insan tebi’itige yat bolghan gheyriy eqliylik arqiliq ipadilinidighan rezillik—otturisidiki kuresh supitide otturigha chiqirildi. Shunga, Sunning we uningdin keyin otturigha chiqqan Xitay ziyaliylirining oxshash shekildiki chaqiriqi Xitay ammisining exlaqiy sezimchanliqigha asta emma korunerlik derijide tesir qildi. Yaxshiliqning rezillik ustidin ghelibe qilishini xalashqa mayil—meyli bu qanchilik exlaqiy romantizmliq terkiblerge ige bolsun—insan tebi’iti nazuk tewritildi. Netijide, intayin abstrakt yaxshiliq chushenjisi bu arqiliq ammiwi qozghitilishqa—qayta mu’eyyenleshturulushke—erishti. Mahiyette, milletchilik exlaqlashturuldi—milletchilik yaxshiliqning supitige aylandi. 

Shuningdek, “yawayilar” supitidiki Manjularni Changbaishan taghlirigha heydiwetish mahiyette ularni ozliri “eslidin” tewe bolghan girwekke qayta orunlashturup bolup, Xitaylarning merkezge qaytidin kelishining aldinqi sherti idi. Merkezning Xitay milliti teripidin qaytidin igilinishi, Xitaylar uchun, “eslidiki” alem tertipining eslige kelishi—yaki eslige qayturulushi, jumlidin Xitayning girwekke siyasiy jehettin hokumranliq qilishining—hemde tarixiy hokumranliq en’enisining eslige kelishining—qayta bashlinishi idi.[5]

Wehalenki, mesilining sezgur teripi shu boldiki, Manjularni qoghlap chiqirish chaqiriqi we shuninggha egiship ularni Xitay dolitige tewe qilmasliqtek qarash oz nowitide Xitay milliy doletchilikining ichige singgen qutulghusiz zitliqni echip berdi—eger Manjular Xitay millitige shunglashqa Xitay milliy dolitige tewe emes dep qarilidiken, u halda ular ilgiri hokumranliq qilghan (hem Xitaylarning ozimu Manjular bilen birlikte yashighan) territoriye Xitay doliti territoriyisige tewe bolmasliqi kerek. Eger Majularning territoriyisi Xitay dolitining bir qismi iken, u halda yaki Manjular Xitaylar bilen oxshash qarilishi kerek, yaki Xitaylar ozlirining sap Xitay millitidin teshkil tapidighan dolitini quralmaydighanliqini ten elishi kerek. Manjulardin uzul-kesil qol uzushning aqiwette Manjular boy sundurghan we uninggha hokumranliq qilghan territoriyilerdin quruq qelishtin derek beridighanliqini chongqur hes qilghan Xitay milletchiliri axirida Manju mesilisige xuddi mesilining ozi kelturup chiqarghan zitliqtek mujmel muamile qilishqa mejburlandi—Manjular oxshash waqitta hem merkezge tewe hem tewe emes, shunga ular hem Xitay dolitige tewe hem tewe emes. 

Yuqiriqi zitliq, melum menidin elip eytqanda, Xitaylarning qedimdin beri “girwek” rayonlargha bolghan ikki yaqilimiliq—shuningdek mujmellik—qarishining eks etishidur. “Girwektiki yawayilar” bolush supiti bilen bu yatlar Xitay medeniyitige tewe emes, emma Xitayning siyasiy kengeymichiliki uchun kem bolsa bolmaydighan territoriyilik qimmetke igidur. Ikki yaqilimiliq—shuningdek mujmellik—Xitaylar uchun passip we aktip menige igidur. Passip menidin elip eytqanda, “girwektikiler” ozlirining yatliqi bilen Xitaylarni qorqunchqa salsa, “yawayiliqi” bilen ularda kuchluk kemsitish tuyghusi qozghaydu. Shu seweb, merkez bilen girwek otturisidiki medeniy alaqe intayin ehtiyatchanliq bilen elip berilidu. Aktip menidin elip eytqanda, merkezdin halqighan hem toluq boy sundurulmighan girwekler Xitaylarda intayin kuchluk qiziqish hessi we uni igilesh istikini qozghaydu. Qorqunch bilen qiziqishtin ibaret ikki xil pisxik halettin terkib tapqan yuqiriqi baghlinish mundaq radikal shekilge kireleydu—girwektin qanche qorqqanseri, merkezning uninggha bolghan qiziqishi shunche artidu. Shundaqla, qiziqish ashqanseri, qorqunch uni ichki jehettin kontrol qilishtiki kuchke aylinidu. Bu yaman dewriylinish peqet girwek uzul-kesil boysundurulghandila axirlishidu—shu waqitta, qorqunch peskuygha chushidu, qiziqish ajizlishidu, siyasiy qaramliq girwek taman proyeksiyilinidu. Buning aldinqi sherti girwekni boy sundurushtur.

Shundaqla, mujmellik Xitaylar uchun Xitay imtiyazi re’allashturulidighan tar dairidiki merkiziy territoriyini yatlargha tewe bolghan teximu kengri girweklerge kengeytish imkaniyitige ige qildi. Kop millerlerdin terkib tapqan Qing imperiyisi deslipide Sunning milletchilik herikitining keyinki yuzlinishining sap Xitaychiliqni yaki sap Yan Huang ewladlirining Xitay dolitining birdinbir qanunluq igisi bolushtek ultra-milletchilik xahishini waqtinche yepip qoydi. Chunki, Xitaylar eyni waqitta milliy dolet qurush uchun yat milletlerning, jumlidin Manjularning, Monghullarning, Tibetliklerning we Uyghurlarning, territoriyisini toluq “milliylashturush”—yeni toluq Xitaylashturush—jeryanini uzul-kesil tamamlashqa jiddiy mohtaj idi. Otken esirning 20-we 30-yilliridiki Xitay milletchilirining terghibati “yat” we medeniyet jehette “qalaq” milletlerni assimilatsiye qilish we Xitayning qedimqi territoriye putunlukini toluq “Xitaylashturush” yoli arqiliq qayta eslige kelturush boldi. Eger aldinqi terghibat Xitay millitining girwektiki ajiz, yat we “yawayi” milletlerge medeniyet yetkuzushtek exlaqiy burch tuyghusigha oranghan dep qaralsa, keyinki urunush yengidin tereqqiy qiliwatqan Xitay dolitini qedimqi siyaset alemshunasliqigha asaslanghan “tesewwuriy Xitay territoriyisi” ni birlikke kelturush, dep qarashqa bolidu. Bu terghibatlarning idiyiwi menbesini Xitay milletchiliri qanchilik derijide qedimiylikke ige qilsun, u yenila ichki toqunushtin xaliy bolalmaytti.

Bu yerdiki yene bir mesile shuki, Xitay millitining hayatliq makani uchun girwekler taman—gherbte Sherqiy Turkestangha, Shimalda Manjuriye we Mongholistangha, jenubta Tibettin tartip sherqiy jenubiy Asiya taman—kengiyishni we uni merkiziy hokumranliq astigha elishni kozligen Xitay milletchiliri mezkur girwektiki milletlerningmu oz hayatliq makanini qoghdash hoquqining barliqidek mesilige duchar boldi. Oz milliti uchun yengi territoriyilerni—yengi chegrilarni—kengeytiwatqan Xitaylar girwektiki oz teritoriyisige ozlirining igidarchiliq hoquqi barliqini tekitleydighan milletlerning hoquqini etirap qilishi—yaki hech bolmighanda tonushi—kerek idi. Emma Xitay milliy doliti uchun eng muhim bolghini kop milletlerning alliburun Qing sulalisi teritoriyisi ichide bolushidin kore, bir qeder eniq pasillanghan qalduq territoriyige ige bolush idi. Qing sulalisidin qalghan territoriye birliki, shu seweb, nahayiti asanla Xitaylarning Xia we Shang sulaliliridin bashlanghan territoriye birlikining izchil tarixiy jeryan supitide qaytidin qolgha elinishi dep tonuldi. Netijide, Xitay milletchiliki qedimdin bashlanghan territoriye birliki endizisi ichide towendiki nuqtilarni emelge ashurdi: birinchi, Xitaylarning Hua Xia din ibaret tesewwuriy millet uqumi ozining modern halitini Han milliti asasida qayta qurashturup chiqti; ikkinchi, “bizler-ular” ikkiliki arqiliq ipadilinidighan (milliy) perq arqiliq Xitay milletchilikining meniwi asasi bolghan kollektip ozluk engi yetilduruldi; uchinchi, birlikke kelturulgen tesewwuriy ortaq territoriye asasida (1) merkez-girwek munasiwiti ustige qurulghan we qedimiylikke ige qilinghan hes qayta oyghitildi (2) we shu arqiliq girwektiki “yawayilar” gha robiro qoyulghan Xitay medeniyet merkezchilikining siyasiy tesir dairisi qaytidin ornitildi (3) hemde ortaq territoriye kontekistide axirida emelge ashurulidighan ortaq Xitay medeniyet assimilatsiyisige yol hazirlandi, shundaqla (4) kop-milletlik Qing imperiyisini tedrijiy halda Xitay medeniyiti merkezchilikidiki Xitay milliy doliti bolmish Zhonghuagha aylanduruldi. 

Otken esirning 20-we 30-yilliri Xitay milletchiliking resmiy gullinishke bashlighan waqtidur. Modernizmning turluk idiyiwi eqimliri we ijtima’iy Darwinizm qarashliri bilen keng kolemde uchrishishqa bashlighan Xitay milletchiliri bir tereptin qoyuq Xitay medeniyiti merkezchilikini terghip qilsa, yene bir tereptin qedimde “yawayi” qowmlarning yurti dep qaralghan rayonlarni Xitay dolitining ezeldin tartip ayrilmas qismi bop kelgen degen qarashni terghip qilishqa bashlidi. Eger aldinqisi Xitay kollektip kimlikini qurup chiqishni meqset qilsa, keyinkisi Xitaylarning milliy mewjutluqi telep qilidighan hayatliq boshluqini kengeytishni meqset qilghanidi.

Wehalenki, Xitay milletchiliri teripidin otturigha qoyulghan chegra rayonlardiki qedimdin “yawayi” dep qaralghan milletlerning ana tupraqlirining Xitay dolitining qedimdin ayrilmas qismi bop kelgenlikidek qarash oz nowitide ozining zitliqqa tolghanliqini, shunga mentiqisizliqtin xaliy emeslikini ashkarilap qoydi. Emeliyette, teximu chongqurraq kuzetkinimizde, yuqiriqi zitliq Xitay milletchiliki idiyisi ozide eslidin we alliburun saqlighan zitliq bolupla qalmastin, belki yene ultra-milletchiliktin ibaret asas ustige quruliwatqan Xitay milliy doletchilik idiyisige singgen zitliqning ipadilinishi idi. Eger “yawayi” milletler qedimdin Xitay medeniyiti merkezchiliki kontekistidin halqighan, uning girwikide yaki uning sirtigha tewe bolghaniken, u halda ular hem ularning zemini qedimdin Xitayning (“tesewwuriy”) imperiyisining ichide emes; Eger “yawayi” qowmlar we ularning zemini heqiqeten modern Xitay milletchiliri ilgiri surginidek ezeldin Xitay imperiyisining ayrilmas bir qismi bolidiken, u halda ular we ularning zemini qedimdin Xitay medeniyiti tesir kuchi orbetisining girwikige jaylashqan emes. Oz nuqti’iyneziridiki ushbu zitliqni hes qilghan Xitay milletchiliri uningdin qutulush uchun towendikidek ikki radikal usulni talliwaldi. Biri, yawayilar bilen ularning zeminini bir-biridin ayriwetish. Buning uchun Xitay milliy doletchilikining territoriye birlikini qoghdashni meqset qilghan yengi territoriye bayanchiliqi otturigha chiqardi: Girwek territoriyiler ezeldin Xitay imperiyisige tewe, emma ulardiki xeqler uninggha tewe emes. Bu yengi bayanchiliqning eng kozge korunerlik ipadisi Xitaylarning Uyghurlarning ezeldin Sherqiy Turkestanning igisi ikenlikidek pakitni ret qilip, ularni mezkur zemingha peqet 840-yilliri Orxun Uyghur Xanliqi yimirilgendin keyin kochup kelgen degen bayanchiliqni qurashturup chiqishidur. Shuningdek, yene bir nuqtidin elip eytqanda, bu Xitay hokumranlirining peqet 19-esirning axiriliridila Xitayning kollektip tuyghusida we edebiyatida ilgiri kultural uqum supitide chushinilgen “Gherbiy Diyar” ning siyasiwiy uqum bolghan “Xinjiang” gha ozgertilishidur. “Xinjiang”—yeni “Yengi Chegra”—uqumining mustemlike ghelibisining xatirisi supitide Xitaylar teripidin qollinilishi ularning girwektiki territoriyilerni ezeldin merkiziy hakimiyetning bir qismi bolup kelgen deydighan mustemlikichilik bayanlirini oz ichidin inkar qildi. Mezkur uqum, eksiche, “Xinjiang” dep atalghan jayning ezeldin Xitayning merkiziy hakimiyitining bir qismi bolmastin, belki oz-ozige xoja bolghan heqiqiy girwek territoriye ikenlikidek pakitni mezkur pakitni inkar qilghuchi Xitaylarning shahidliqida teximu kuchluk mu’eyyenleshturdi. 

Xitay milletchiliri qollanghan yene bir usul Xitayning ottura we gherbiy qismidiki “az sanliq milletler” dep atalghan kultur toplirini tedrijiy assimilatsiye qilish boldi. Ozining milletchilik idiyisining ichige alliburun orniship ketken we qutulghusiz zitliqni—yeni girwektiki milletler bilen ular igidarliq qiliwatqan girwektiki territoriyilerning Xitay hakimiyiti bilen bolghan munasiwitidin kelip chiqqan zitliqni—yoqitish uchun, Xitay milletchiliri ushbu zitliqning asasi bolghan girwek milletlirini yoqitish ikenlikini bir aldinqi shert supitide qobul qildi. Nechche ming yillardin Xitay medeniyiti radi’atsiye tesirining sirtida turup kelgen, shundaqla Xitaylar teripidin qedimdin “yawayilar” dep qarilip kelingen girwektiki milletlerni omumyuzluk assimilatsiye qilish teshebbusi “ulargha medeniyet elip kelish” tek saxta niqab astida elip berildi.[6] Medeniyet jehette ozini girwek medeniyetlerdin ustun korushke bashlighan Xitay milletchi hakimiyiti ijtima’iy Dawinizmliq qarash boyiche ajiz medeniyetlerning kuchluk medeniyetler teripidin halak qilinishi we qoshiwelinishini tarixning eqilge muwapiq tereqqiyati yaki tarixning eqliy tereqqiyat yuzlinishige maslishish dep sherhlidi. Milliy doletchilik ozide ipadiligen zitliq merkiziy medeniyetning cheklimisiz kengiyish izdishidek tarixiy eqliylik sheklide chushendurushke erishti. Xitay milletchiliki, melum menidin elip eytqanda, mewjut re’alliq bilen siyasiy hokumranliqning qanuniyliqini qolgha kelturush tirishchanliqliri otturisida korulgen zitliqni kelishturush meqsitide otturigha chiqqan bir idiyiwi mepkuridur.

Mao Zedong rehberlikidiki Xitay Kommunist Partiyisi (towende XKP deyilidu) “az sanliq milletler” dep atalghan xelqlerning Xitay communist partiyisining Guo Mindang partiyisi bolghan ichki urushida ozige bolghan qollishini qolgha kelturush uchun, ulargha nurghun hoquqlarni, eng muhimi ularning ozini belgilesh hoquqini we xalisa kelguside XKP teripidin qurulmaqchi bolghan Xitay Federatsiyisidin ayrilip chiqip ketip ozining musteqil dolitini qurush hoquqini, berdi. Wehalenki, XKP 1949-yili hakimiyetni qoligha alghandin keyin, yuqiriqi wediler untulupla qalmastin, belki yene intayin tezlikte putun kuchini ishqa selip “az sanliq milletler” ni assimilatsiye qilish siyasitini yurguzushke bashlidi. Xitayning omumiy territoriyisining 60 pirsentini igileydighan “az sanliq milletler” rayonlirigha koplep Xitay kochmenlirini yotkesh siyasiti Xitay showinizmining eng asasliq ipadiliri bop qaldi. Maoning apet xarakterliq “sotsiyalistik orgertish” dolqunliri bilen qoshulup kelgen Xitay showinizmi “az sanliq milletler” ni siyasiy hoquqliridin tedrijiy ayrip tashlash, iqtisadiy hayatini weyran qilish bilenla qalmay, teximu ilgirilep ularning milliy mewjutluqining eng asasliq menbesi bolghan kulturinimu weyran qilishqa tutundi. Shuning bilen, Xitay hokumiti “az sanliq milletler” ning—jumlidin Uyghur, Tibetlik we Mongghullarning—ozini qoghdash xarakterliq milletchilikige—yeni Xitayning barghanseri kuchiyiwatqan milletchilikige qarshi inkas supitidiki milletchilikke duch keldi. Kop milletlik emma Xitaylarning milliy menpe’etini chiqish qilidighan milliy doletni saqlap qelish uchun Xitay kommunistliri “az sanliq milletlerning milletchiliki” ni shiddetlik basturush bilen jawab berdi. Bu xil basturush bashtin axir Xitay millitini asas qilghan milliy dolet territoriyisining emes belki, Xitaydiki barliq milletlerning doliti bolmish Zhongguoning bir putunlikini qoghdash namida elip berildi. 

Shuning bilen bir waqitta, Xitay kommunist hakimiyiti intayin ustiliq bilen ozining bashqurushidiki territoriyining birlikini qoghdashni xuddi qedimqi “tesewwuriy Xitay territoriyisi” ning birlikini qoghdashtek korsitishke tirishti. Bu arqiliq Xitaylardiki kollektip tarixiy ang qozghitilipla qalmastin, belki parchilinish elip kelidighan xeterlik aqiwet Xitayning kollektip tesewwurida qayta-qayta qozghitildi. Teximu ilgirilep eytsaq, yuqiriqi teshwiqatning eng nazuk we utuqluq teripi uning Xitayning bir putunlukining parchilinishining Xitay tarixining bir putunlukining parchilinishigha, Xitay tarixining bir putunlukining parchilinishining Xitaylarning kollektip ozlukining bir putunlukining parchilinishigha baghlanma tesewwur arqiliq tutashturulushi boldi. 

Igilik hoquqluq doletlerning dexli teruzsizliqi we yanmu yan mewjut bolushini xelq’ara qanunlar bilen tunji qetim qoghdashni nishan qilghan Westphalia ehdinamisi, we uning modern wariyanti bolghan igilik hoquqluq doletlerning zemin putunlukige hormet qilishni xelq’ara qanun supitide qobul qilghan Birleshken Doletler Teshkilati Xitayning ichki qismidiki basturushlirini xelq’ara qanunlar bilen desteklidi. “Wetenni parchilashqa urinidighan herqandaq kuch” ke yol qoyulmidi. Xitaydin ayrilip turiwatqan Taiwanni barliq wasitilerni qollinip “wetenning qoynigha qayturup kelish” Xitayning tesewwuriy zemin putunlukining qayta ornitilishining eng axirqi nishani qilindi. 

Shu nerse kitabxanlarning eside her waqit bolushi kerekki, Xitayning territoriye birlikini parchilash herikiti Xitaylar uchun—meyli Xitay siyasiy elitliri we yaki adettiki puqraliri uchun—Xitay dolitining xelq’ara qanunlarda belgilengen territoriye birlikige qilinidighan hujum supitide chishinilipla qalmastin, teximu mahiyetliki ularning Xitay kommunistliri turluk teshwiqatlar arqiliq qaytidin kuchlendurgen qedimqi siyasiy alemshunasliq qarishi ustige qurulghan Xitay-merkezchiliki heqqidiki gheyriy eqliy instinkitige qilinidighan hujum supitide chushinilidu. Eng zil nuqta shuki, Xitayning ustiliq bilen yetilduriwatqini we Xitay puqralirining kollektip xatiriside kuchiyiwatqini del mana mushu aldin perez qilghili bolmaydighan we eqliylik arqiliq kontrolluqqa elish besi mushkul bolghan gheyriy eqliy instinkttur. Hazir herqandaq bir Xitay Xitay territoriyisining bolinishini ozining gheyriy eqliy instinkitige qilinghan ejellik hujum dep qaraydu. Bu hujum oz nowitide otmushke asiyliq qilish, Xitaylarning chushinishidiki alemning eqliy tertipini buzush we Xitay medeniyitining chak-chekidin bosilip ketishidek eghir meghlubiyet bilen tugellinidu. Shunga, “wetenni koz qarghughidek asrash” degen sho’arlar bilen bezelgen Xitay milletchiliki bir siyasiylashqan uqum bolushtin kore, aldi bilen yiltizi chongqur kultural we tarixiy uqumdur. 

Ichki urush mezgilide milletchilik idiyisi arqiliq dehqanlar inqilabi qozghap ghelibe qilghan Mao Xitay kommunist doliti qurulghandin keyin, Lenin-Stalin milletchilik nezeriyisi rohi boyiche milletler mesilisini ularning kelguside musteqilliq bolup bolinip chiqip ketishini qollaydighan ozini belgilesh yoli bilen emes, belki aptonomiyileshturush yoli bilen hel qilmaqchi boldi. Xitay hokumiti aldi bilen Xitayning chegra rayonlirida yashawatqan besh milletke besh aptonomiye rayonluq salahiyiti berdi. Bu, qarimaqqa Xitayning milliy siyasette bashqa milletlerning hoquqigha hormet qilghandek korinidu. Halbuki, ushbu siyasiy salahiyet yenila qedimqi merkez-girwek chushenjisining yengiwashtin qozghitilishidur. Chunki, buni mahiyette merkiziy hakimiyetning aldi bilen girwektikilerning qollishini qogha kelturush andin merkiziy hakimiyetning girwektiki hokumranliqini ornitishning qedem-basquchluq teyyarliqi, dep chushinishke bolidu.

Uning ustige, aptonomiye hoquqi tuzulmisining chegra rayonlardiki milletlerge berishilishini Xitayning milletlerning siyasiy hoquqini etirap qilghanliqi we yaki Soviet Ittipaqining respublika tuzulme endizisini ornek qilish arqiliq milliy mesililerni hel qilghanliqi emestur. Belki u Xitay milletchilik idiyisini kommunizm ideologiyisi bilen intayin ustiliq bilen birleshturgen Xitay rehberlirining 20-esirning 30-we 40-yilliridin qalghan munu zitliqtin waqtinche qutulushqa urunushidur: girwektiki “yawayilarning yurti” “qedimdin Xitayning ayrilmas bir qismi bolup kelgen”, emma “yawayilar” ning ozi Xitay emestur. Aptonomiye tuzumi, yaki hech bolmisa Xitayning girwek territoriyilerni uzul kesil boy sunduriwalghuche wede qilghan aptonomiye tuzimi, mana mushu zitliqni de’alektikiliq nuqtidin awwal kelishturup andin yukseldurup birleshtureleydu: mustemlike yoli arqiliq territoriyisizleshken milletlerni xuddi ozining territoriyisining heqiqiy igisidek shekilde aptonomiyidin ibaret waqitliq siyasiy tuzulme ramkisi arqiliq merkiziy territoriyige elip kirish, andin ularni territoriyisizlishishtin milletsizlishishke elip kirish, eng axirida territoriyisizleshken we milletsizleshkenlerni ortaq territoriyige ichide oxshash millet—Zhonghua Minzu—qilip chiqish. Buningdiki axirqi nishan “yawayilarning” territoriyisini Xitay territoriyisige qoshuwelip, Xitayning “mukemmel” zemin birlikini “oxshashlashturulghan Xitay milliti” arqiliq emelge ashurushtur.

Yighip eytqanda, xuddi bashqa mustemlikichi doletlerge oxshash, Xitay milliy dolitining asasliq alahidilikliri towendikidek boldi. Birinchi, doletni milliy menpe’et uchun xizmet qilidighan wasitige aylandurush; ikkinchi, turluk dolet siyasetlirini tuzush arqiliq “birlikke kelgen territoriye” ichide milliy birlikni ishqa ashurush; uchinchi, ortaq til, ortaq ejdad bayanchiliqi, ortaq tarixiy ang we ortaq kulturni yetishturush we ma’arip yoli bilen tarqitish arqiliq, kollektip milliy kimlikni qurup chiqish; totinchi, rayon kimlikini ortaq milliy kimlikke boy sundurush; beshinchi, bashqa/yat milletlerni sistemiliq halda ahale yotkesh arqiliq assimilatsiye qilish. 

Xitayning Deng Xiaoping dewride elip berilghan bir qatar iqtisadiy tereqqiyat tedbirliri Xitayning pilanliq igilikini kapitalistik erkin iqtisadni ornek qilghan Sherqiy Asiyaning iqtisadiy endizisinining bezi artuqchiliqliri bilen birleshturdi. Iqtisad jehette pewqul’adde pragmatizmliq yol tutqan Deng ning wedisi bolmish iqtisadni zamaniwilashturush arqiliq doletning kuchini zoraytish we helqning turmush sapasini yuqiri koturush Xitayning siyasiy muqimliqi we birlikining aldinqi sherti boldi. 

Dolet teripidin kontrol qilinidighan bazar igiliki iqtisadi strategiyisi Xitayni dunyagha bash koturiwatqan bir derijidin tashqiri kuch supitide proyeksiyilidi. Xitayning dolet kuchining yilseri kuchiyishi Xitayning ozluk obrazining radikal yengilinishini kelturup chiqardi. Engiliye Imperiyisi bilen urushush we uningdin keyinki bir qatar meghlubiyetlerge uchrighan we Yaponlar teripidin “Asiyadiki kesel korpiliri” dep mazaq qilinghan, ichki urushta weyran bolghan, Xitay qizil hakimiyiti dewride idiye terrorliqigha duchar qilinghan Xitaylar tunji qetim pozitif ozluk obrazini yetildurdi. Shuning bilen bir waqitta, Xitay hokumiti xelq’arada pragmatizmliq chiqish qilinghan bir qatar diplomatik pa’aliyetler arqiliq ozining Asiyada koturuliwatqan “yumshaq kuch” luk obrazini tikleshke tirishti. 

Xitayning pilanliq igiliktin baza’ar igilikige yotkilishi, Markizm-Leninizm ideologiyisi ustige qurulghan sotsiyalizm-kommunizm ustqurulmisining Xitayning dolet menpe’etini asas qilghan pragmatzimliq milletchilikke yotkilishi Xitayning siyasiy tuzulmisining hakimmutleqchiliktin hoquqchiliqqa yotkilishini ilgiri surdi. Yengi iqtisadiy tertipning turkiside bir tereptin Xitay kommunistliri sistemilashturghan dolet milletchiliki ustige qurulghan hoquqchiliq byurukratsiyisini tereqqiy qildursa, yene bir tereptin, Xitaylarning ammiwi milletchilik engini ghelibilik yetishturdi. 

Aldinqi nuqtidin, yeni dolet milletchiliki nuqtisidin alghanda, Xitay kommunist rehberliri ezeldin “milletchilik” degen uqumni ochuq ashkara ishlitishtin hezer eylep keldi. Bu hergizmu ularning milletchilik idiyisini—yeni Xitay milletchilikini—putunley yoqatqanliqini bildurmestin, belki uni ochuq shekildin yepiqliqqa—yoshurunluqqa—yotkigenlikini bilduridu. Yaki, Xitay milletchiliki, xuddi Xitaydiki bashqa nurghun idiyilerge oxshash, XKP teripidin yoshurun control qilinidighan—waqti kelse besip qoyilidighan hem waqti kelse qoyup berilidighan—zapas meniwi kuchke aylanduruldi. 50-yillarning bashlirida Xitay kommunist hakimiyitining aptonomiye hoquq berishtin ilgiriki wedilirining saxtiliqigha we Xitayning Chong Henzuchiliqigha qarshi koturulgen girwek milletlirining milletchilik heriketliridin chochigen Xitay rehberliri amalning bariche ozini “milletchilik” atalghusidin qachurup, uni “wetenperwerlik” atalghusigha almashturdi. Milletchilikning Xitay doletchilik idiyisining yadrosi ikenlikini xuddi Xitay modern dolitining milletchi atisi Sun Zhongsandekla obdan bilgen keyinki Xitay rehberliri qarimaqqa “wetenperwerlik” ni terghib qiliwatqandek qilghini bilen, mahiyette Xitay milletchilikini astrittin intayin segeklik bilen yetishturup mangdi. Ulargha shu nerse ayanki, peqet milletchilikla Xitay dolitining hoquq qurulmisining herqaysi qisimlirini bir-birige yepishturup turidighan, xelqning gheyriy eqliy hes-tuyghusini dolet menpe’etige eng unumluk fokuslaydighan we, teximu muhimi, bir partiye hokumranliqini putun kuchi bilen yurguziwatqan Xitay kommunistlirining hokumranliqining qanuniyliqini saqlap qalidighan birdinbir yoldur. Buning konkret shekilde izchillishishi towendikidek amillardin terkib tapti:

Birinchi, Xitay rehberliri putkul teshwiqat mu’essesilirini ishqa selip tashqiy “dushmen obrazi” ni ghelibilik yaratti. 50-we 60-yillardiki soghuq urush mezgilide Xitay rehberliri “Amerika Jahangirliki” we keyinche “Soviet aghdurmichiliqi” ning “wehimisi” ni kuchep terghib qilish arqiliq “tesewwuriy tashqiy dushmen” obrazini yaratti. Xitay kommunist rehberliri teripidin intayin ehtiyatchanliq bilen kontrol qilinghan we Xitay hakimiyet mashinisi teripidin sistemiliq shekilde yurguzulgen dolet idiye terrorluqining bir qismi supitidiki “kollektip wehime” Xitay hakimiyitining saqlinishi uchun ghayet zor rol oynidi. Chunki, “kollektip wehime” aldidiki Xitay xelqi Xitay kommunist hakimiyitini “ghayet zor dushmen” aldidiki birdinbir qutquzghuchi dep qaridi. Dolet terrori yurguziwatqan Xitay merkiziy hakimiyiti bilen Xitay xelqi otturisida yuz berish mumkinchiliki bolghan dushmenlishish Xitay hokumiti bilen tesewwuriy dushmenler otturisida yuz berishi mumkin bolghan dushmenlishishke yotkeldi.[7] Xelq teshwiqat arqiliq elip berilghan ghayet zor “tesewwuriy urush”qa “qatnashturuldi.” Siyasiy re’alliq xiyaliy re’alliqqa ghelibilik almashturuldi; netijide, “tesewwuriy tashqiy dushmen obrazi” Xitay kommunist hokumitini dolet ichide xelqning ortaq dushmini bolup qelishtin saqlidi. Ichki mumkin dushmenlik tashqirilashti. 

Shuning bilen bir waqitta, ortaq tashqiy dushmenge yuzlendurulgen we ghayet zor “wehime” ge chokturulgen kollektip siyasiy hesteriye radikal wetenperlik sheklidiki Xitay milletchilikini otturigha chiqardi. Gerche 80-yillardin keyinki Xitay rehberliri tesewwuriy dushmen obrazliri heqqidiki retoriklirini heli korunerlik halda azaytqan bolsimu, emma “chet’ellerdiki Xitaygha qarshi dushmen kuchler” uqumini peyt tallap ishlitishni untup qalmidi. “Qalduq, jahil we dushmen chet’el kuchliri” Xitay rehberliri teripidin xuddi ilgirikidekla Xitay milletchilikini qozghitishtiki muhim amil supitide paydilinildi. 

Ikkinchi, kommunizm idiyisini dolet terrorining asasi qilghan Xitay “tashqiy dushmen obrazi” ni muweppeqiyetlik yaritish we uningdin unumluk paydilinish bilen bir waqitta “ichki dushmen obrazi” nimu muweppeqiyetlik yaratti we uningdin unumluk paydilandi. Bu yerdiki “ichki dushmen obrazi” XKP ning 1949-yilidin keyin keng kolemde “sinipiy dushmen uqumi” we “obrazi” ni teshwiq qilip, xelqlerni oz ichidin bir-birige siyasiy dushmen qilish heriketlirini korsitidu. Kengri isharilerge bay we oz-ozige meqset bolidighan adem uqumini shepqetsiz siyasiy meqsetning wasitisi qilishni kozleydighan ushbu heriketlerning girwek milletlirige elip kelgen apiti teximu weyran qilish xarakterliq boldi: ular ozliri bilen menpe’et toqunushi bolmighan tashqiy kuchler bilen tesewwuriy dushmenlikke ige qilinipla qalmay, yene oz-ozige kollektip nuqtidin ezguchiler we ezilguchiler degen siyasiy lagerlar boyiche dushmen qilindi. Heqiqiy milliy erkinlik idiyisining ornini oz-ozige ochmenlik qilish igilidi. Kollektip ozluk ozgige dushmen qilinipla qalmastin, belki yene ozigimu oz ichidin dushmen qilindi. Eger “tashqiy dushmen obrazi” girwek milletlerge, jumlidin Uyghurlargha we Tibetliklerge, tengilghan “wetenperwerlik” tuyghusini we bir partiyige sadiq bolush engini kucheytishni meqset qilghan bolsa, “ichki dushmen obrazi” kollektip ozlukni chak-chekidin parchilashni meqset qilghanidi. Her ikki obraz axirida girwek milletchiliklerge nechche on yillar sozulghan xirelik, qaymuqush we ozige nepretlinish tuyghusini elip keldi. Girwek milletchiliki intayin chongqur qalaymiqanchiliqqa patti.

Uchinchi, kommunizm ideologiyisining re’allishish mumkinchilikining barghanseri towenlishidin kelip chiqqan ghayet zor idiye boshluqi—vakuumluqi—Xitay rehberliridin yengi siyasiy bayanchiliq arqiliq toluqlinishni telep qildi. Xitay rehberlirining yengi xiristin halqishtiki yoli putunley yengi siyasiy bayanchiliqning otturigha qoyulushi bolmastin, belki mewjut bayanchiliqlarni yughurup uninggha yengiche hayatiy kuch berish boldi. Yeni, Xitay rehberliri wetenperwerlik, milletchilik, sotsiyalizm we kommunizm qatarliq ideologiyilerning otturisidiki pasilni yoq qildi we yaki hech bolmisa eng yuqiri mumkinchilikte xireleshturdi, gerche bu uqumlar otturisida qanchilik perqning bolishidin qet’iynezer. Yuqiriqi tot uqum ichide wetenperwerlik bilen milletchilikning birlishishi ademning diqqitini alahide tartidu. Xitay hokumitining ghayet zor teshwiqat mashinisi ghelibilik halda Xitay puqralirida “wetenperwer milletchilik” engini yetishturup chiqti. Mundaqche eytqanda, wetenge sadiq bolush bir partiye hokumranliqini yurguziwatqan Xitay kommunist hakimiyitige sadiq bolush, Xitay kommunist hakimitige sadiq bolush Xitay millitige sadiq bolush dep qaraldi. Milletchilik wetenperwerlikningla emes, teximu ilgirilep Xitay milliy doletchilikining aldinqi shertige aylandi. Wetenperwerlik sheklide ipadilinidighan milletchilikni urghutush arqiliq Xitay hakimiyiti ozining siyasiy jehettiki qanuniyliqigha ige bolupla qalmay, yene Xitay dolitining birlikini qoghdap keldi. 

Totinchi, Xitay kommunist rehberlirining hemmisi degudek—taki Maodin tartip Deng Xiaoping, Zhao Ziyang, Hu Yaobang, Jiang Zemin we Hu Jintaolarchiche—pragmatizmchi milletchilerdur. Ularning ortaq terghip qilghini “wetenning birlikini herqandaq bedel berishke qarimay qoghdashtur.” “Wetenning birlikini qoghdash” noqul halda Xitayning merkiziy hakimiyet kulturini uning “qedimqi chegriliri” ghiche yetkuzushtek en’eniwi siyasiy nishanini bildurupla qalmastin, belki ethnic milletchiliklerge qarshi turushtiki eng muhim amil bop qaldi. Saxta tarixiy bayanchiliq arqiliq yengiwashtin qurashturulup chiqilghan “Xitayning qedimdin ayrilmas bir qismi bolup kelgen girwekler” heqqidiki siyasiy epsaniler dolet milletchilikining qanuniy kapaliti we qoghdishigha erishti. “Wetenning birliki” shu qeder kuchluk siyasiy metafizikigha aylandiki, bu birlik muqeddeslikning, mutleqliqning we hetta ilahiyliqning timsali boldi. Bu birlikni buzushni kozligen herqandaq shekildiki siyasiy heriket we qarashqa qet’iy yol qoyulmidi—u bir siyasiy dingha aylandi. 

Beshinchi, yuqiriqi uch nuqta Xitay dolet mashinisi teripidin yetishtururup chiqilghan dolet milletchiliking muhim mezmunliridur. Shuning bilen bir waqitta, Xitay puqraliri arisida 90-yillardin keyin qozghalghan memliket xarakterliq milletchilik dolqunliri Xitay milletchilikining peqet dolet milletchiliki bilenla cheklinip qalmaydighanliqini, belki uning puqrawi—ammiwi—milletchilik shekligimu ige ikenlikini korsitidu. 90-yillardiki Maogha yengiwashtin choqunush dolqini, Xitay ziyaliyliri arisida qozghalghan Zhongguoluqlarning Gherbke jumlidin Amerikigha “yaq” deyelishidin shadlinish dolquni, [8]we Yaponiyige bolghan tarixiy ochmenlikni qayta-qayta urghutush, yeqinqi Xitay-Hindistan surkilishliri, 5-iyul qirghinchiliqidin keyinki Xitaylarning Uyghurlargha bolghan ochmenlikining teximu chngqurlishishi qatarliqlarning ghayet zor ammiwi milletchilik arqa korunushige ige. Xitay milletchilikining ammiwilishishi shu qeder kengri we shu qeder chongqurki, kelgusidiki herqandaq shekildiki Xitay hakimiyet kulturining Xitay milletchilikini asas qilmasliqi mumkin emes. Shundaq deyish mumkinki, Xitayning hazirqi dolet milletchiliki bilen ammiwi milletchiliki Xitayning 21-esirdiki putkul tashqiy siyasiti we dolet ichi siyasitige yetekchilik qilidighan birdinbir qudretlik siyasiy idiye sistemisidur. 

Ejdihar Bilen Bore: Xitay Milletchiliki Qarshisida Uyghur Milletchiliki


Uyghur milletchilikining meniwi asasi bolghan Uyghur millitining shekillinishidiki murekkeplik bizning nowettiki tetqiqatimizni nurghun qiyinchiliqlargha duchar qilidu. Maqalimiz aldi bilen Uyghur millitining tarixiy qatlamlirini qisqiche tehlil qilish arqiliq, Uyghur milletchilikining tarixiy alahidiliklirini yorutup beridu; uningdin keyin teximu ilgirilep diqqitini 1949-yilidin keyinki kop hallarda ejdihar totemi arqiliq ipadilinidighan Xitay milletchiliki bilen kop hallarda bore totemi arqiliq ipadilinidighan Uyghur milletchilikining tighmu tigh qarimu qarshiliqi arqiliq Uyghur milletchilikining yeqinqi tereqqiyat ehwali, ozige xas alahidilikliri, Xitay milletchiliki bilen bolghan oxshashliqi we perqi, shuningdek u yuzliniwatqan turluk mesililerni otturigha chiqiridu. 

Uyghur milliti intayin uzaq tarixqa ige bolup, ularning ana wetini Merkiziy Asiyadur. Uyghur millitining shekillinish tarixini eng qedimdin Turanlar, Egiz Harwiliqlar, Hunlar, Turkler, we Uyghurlar degendek irqiy we kultural toplargha baghlash mumkin. Uyghurlar 10-esirlerde Qaraxanilarning Xanliqining xaqani Sultan Satuq Bughraxanning Islam dinini qobul qilishi bilen Islamlashqan. Merkiziy Asiyadiki Islam dinigha etiqad qilidighan Turkiy tilliq qowm bolush supiti bilen, Uyghurlar ming yillardin beri ozlirining ozgiche diniy we kultual kimlikini saqlap kelmekte.

Uyghur millitining qandaq shekillengenliki heqqide qelem tewretken nurghunlighan mutexesisler shu nersini alahide tekitleyduki, Uyghur milliti intayin yeqinqi hadisidur. Yeni, ularning qarishiche, u 1920-yilliri Leninning milletchilik nezeriyisini ijra qilghan sabiq Sovet Ittipaqi rehbiri Joseph Stalinning sabiq Sovet Ittipaqi territoriyisi ichidiki milletlerning terkibini qayta retlep chiqip, ularni millet turkumlirige ayrish siyasitining wasitiliq mehsulidur.[9] Sabiq Sovet Ittipaqining Ottura Asiyadiki Turkiy milletlerni ayrish we ularni respublika tuzimige elip kirish jeryani en’eniwi Turkiy xelqlerge tedrijiy emma radikal bir shekilde ular otturisidiki keskin milliy perqni berdi. Tarixtin beri Turkistan zeminidiki wadilar arqiliq ozini ipadilep hem tonup kelgen, shundaqla Islam dini ortaqliqi arqiliq bir-birige chemberches baghlanghan Turkiy milletler sotsiyalistik millet nezeriyisi boyiche Qazaq, Qirghiz, Turkmen we Uzbek qatarliq millet turkumlirige bolundi we ayrim respublikilarda ozige xas siyasiy hayatini bashlidi. 

Yuqiriqi emeliyetke kore, Turkestanliqlar ige bolghan yengi respublika siyasiy kontekistidiki yengi milliy kimlikler sirttin ozlirige tengilghan bolup, qurashturulmidur. Shunisi, sirttin, jumlidin Gherbning milliy doletchilik idiyisining belgilik tesirige uchrighan Lenin we uning sadiq egeshkuchiliri teripidin sabiq Soviet Ittipaqi territoriyiside mustemlike qilinghan xelqlerge tengilghan bu yengi milliy kimlik asta-asta ichkiyliyleshti. Sabiq Sovet Ittipaqidiki her bir millet topining bir-biridin eniq ayrilghan territoriyilik pasillar arqiliq bolungen milliy respubikilarda ozige xas milliy kimlikni ipadilishi sabiq Sovet merkiziy hakimiyiti teripidin kuchluk righbetlenduruldi. 

Turkestandin ibaret geo-politikal uqumdin ayrilghan millet uqumi elwette Uyghurlarghimu tedbiq qilindi. Ezeldin ozining kimlikini Turkestandin ibaret geopolitical uqumgha baghlap kelgen Uyghurlar ozgiche territoriye—Sherqiy Turkestan—arqiliq xarakterlinidighan milliy kimlikni ipadileshke bashlidi. Sabiq Sovet Ittipaqining milliy siyasitidin ilhamlanghan bir turkum Uyghur ziyaliyliri Turkestanning yerlik jughrapiyilik jayliri arqiliq ozining kimlikini ipadilep kelgen Uyghurlarni bir tarixiy izchilliqqa ige millet guruppisi supitide otturigha qoyushqa mayil boldi. 

Wehalenki, Uyghur millitining shekillinish sewebliri noqul halda sabiq Soviet Ittipaqi etnograpiyishunaslarning tetqiqati we siyasetchilerning qarari bilenla cheklinip qalsa, tolimu bir tereplimilik bolidu. Chunki, Uyghurlarning millet supitide tarix sehniside korulushi yeqinqi hadise bolmastin, intayin kengri tarixiy arqa korunushke ige; shundaqla, u ichkiy-tashqiy amillarning tesiri sewebidin meydangha kelgen hadisidur. Towende ichki kuch—Uyghur kimlikining shekillinishining meniwi asasi bolghan kollektip ozluk engining yetilishi—we tashqiy kuchlerning tesirige qayturghan inkaslar—jumlidin Uyghurlarning sirttin kelgen mustemlikichi kuchlerge bolupmu 1949-yilidin buyanqi Xitay mustemlikisige qarshi elip barghan pa’aliyetlirini—asasliq tutqa qilip turup, Uyghur kimliki we milletchiliki heqqide qisqiche analiz elip barimiz.

Islamdin ilgiriki dewrlerdila tarixiy kitablarda korulushke bashlighan Uyghur nami alliburun Uyghurluq kimlikining—meyli uning ashkare yaki yoshurun shekilde angqirilishidin qet’iynezer—shekillinishini irqiy we kultural asas bilen teminligen. Menggu Tashlarda ipadilengen Turklerdiki dolet chushenjisi, oz (Turkler) bilen ozge (Xitay) otturisidiki perqning kollektip shekilde angqirilishi, Orxun Uyghur Xanliqining qurulushi we yawlar bilen bolghan munasiwiti qatarliqlar Uyghur kimlikining Turk medeniyet chembiriki ichide turghuzulushi uchun hel qilghuch tesir korsetken. Uningdin keyin bashqa Turkiy qowmlar bilen Turkestan zeminini merkez qilip yashash Uyghurlargha ozlirini mezkur rayonning tarmaq rayonliri arqiliq ozining kimlikini gewdilendurush mumkinchilikige ige qildi. Uzaq otmushte Turkestandin ibaret qedimiy ana yurtida ozining musulmanliq diniy kimlikini yerlik kultur alahidilikige ige rayonlar—mesilen Qeshqerliq, Enjanliq, Buxaraliq, Aqsuluq wehakazalar—bilen birleshturup kelgen Uyghurlarning kimliki Musulman Turkluktin ibaret fokusqa yighilip keldi. Peqet 20-esirning bashlirida Turkestan zeminining bir qismining sabiq Soviet Imperiyisige qoshuwetilishi ilgiriki Turkestanni merkez qilghan Uyghur kimlikinimu yengiwashtin qurashturulushqa mejbur qildi. Shuningha uliship kelgen 1949-yilidiki meghlubiyet ularning Xitay kommunizm ideologiyisi kontekistidiki mustemlike siyasiy kimlikini otturigha chiqardi.

Uyghurlarning Islam dinini 10-esirde Qaraxaniylar xaqani Sultan Satuq Bughraxanning yetekchilikide qobul qilishi ularning diniy kimlikige intayin chongqur ozgirish elip keldi. Musulmanliq kimliki bilen qedimdin Turk dunyasigha tewe bolushtek (teximu chongqurlashturup eytqanda, eng qedimiy hem medeniyetlik Turkiy qowm bolushtek) alahidilik ularning milliy kimlikini qurup chiqishtiki eng halqiliq amillardin bop qaldi. Ularning ana wetini Sherqiy Turkestanning 1949-yili Xitaylar teripidin ishghal qilinishi we buyuk “Zhonghua” gha mejburiy qetiwetilishi ularning siyasiy kimlikige Xitay puqraliqidin ibaret yengi siyasiy salahiyetni qoshti. Demek, Uyghur milletchilikining asasi bolghan Uyghur kimliki tarixiy, siyasiy, kultural we diniy nuqtidin elip eytqanda uch chong—uchburjek—amillardin terkib tapqan: Islam, Turkluk (Uyghur Turkluki) we Xitay purqaliqi. Eger Islam Uyghurlarning diniy kimlikining yadrosi supitide ularni gheyriy musulmanlardin jumlidin Xitaylardin perqlendurup turushtiki eng mahiyetlik diniy belge bolsa, Turkluk ularning kultur kimlikining yadrosi supitide ularning milliy kimlikini qurup chiqishtiki we ularni gheyriy Turklerdin jumlidin Xitaylardin ayrip turushtiki mahiyetlik kultural belge bolsa, u halda Xitay puqraliqi ularning mustemlike dewride qaytidin qurashturup chiqishni izdewatqan siyasiy belgidur. 

Yuqiriqi uch amil ichide tarixtin beri Uyghur kimlikining shekillinishi we saqlinishigha eng chongqur tesir korsitip kelgini Islam dini bilen Turkluktur. Bu ikki amil Uyghur hazirqi kimlikidikimu yadroluq amillardur. 

Uyghur kimlikining shekillinishidiki tashqiy amil adette Ching sulalisining 19-esirdin tartip Xitaylar tarixta “Gherbiy Rayon” dep atighan Sherqiy Turkestanni besiwelishni kozligen bir qatar herbiy mudaxilerde teximu eniqliqqa, kuchiyishke we ozgirishke bashlidi. Uyghur milletchiliki del Qing sulalisining 19-esirlerdin tartip Sherqiy Turkestan zeminida elip barghan herbiy pa’aliyetlirining salmiqining eshishigha egiship teximu kuchluk we omumlashma shekilge kirdi. Gerche 19-esirde Uyghurlarning milliy kimliki birqeder tutuq halette “Turkestanliq Musulmanlar” sheklide bolsimu, ularning Ching sulalisige qarshi turushi kop hallarda musulman “biz” bilen kapir “ular” otturisidiki keskin diniy perq ustige qurulghanidi. Shu nerse alahide tekitlinishi kerekki, yuqiriqi perqning Uyghurlar teripidin angqirilishi we ipadilinishi noqul haldiki diniy mejburiyetning ada qilinishi sheklidila emes, belki kuchiyish mumkinchilikige hamilidar siyasiy mejburiyet sheklinimu aldi. Uning ustige, Uyghur kimlikining bir qaniti bolmish diniy ang sewebidin kucheygen qarshiliq heriketliri uning yene bir qaniti bolghan milliy angning kuchiyishige asta emma sezilerlik tesir korsetti. Ikki qanatning 20-esirning bashliridin tartip intayin kuchluk halda birlishishi modern Uyghur kimlikining toluq shekillinishini—yeni tarixiy tutuqluqtin real ochuqluqqa yotkelgen, shundaqla bilinmigen kollektip angsizliqtin bilingen kollektip anggha koturulgen kimlik engini—barliqqa kelturdi. Ichkiy-tashqiy tesir sewebidin 20-esirning bashlirida modern Uyghur milletchiliki yengi qiyapette otturigha chiqti. 

1949-yilidin keyin Uyghur milletchiliki bilen Xitay milletchiliki intayin otkur qarshilishish halitige otti. Her ikki milletchilik, yeni oxshash kontekistte bir-biri bilen uchrishish, bir-birini ret qilish we bir-biri bilen qarshilish dawamida, bir-biridin tuptin perqlinidighan alahidiliklirini otturigha chiqirish bilen bir waqitta, bir-biri bilen oxshash bezi alahidiliklirinimu ayan qildi. Ular otturisidiki perqning zorluqi ular otturisidiki toqunushning qanchilik uzaqqa sozilidighanliqi we kelishturgusizlikini bildurse, ular otturisidiki oxshashliq ular otturisidiki toqunushning qanchilik derijide murekkeplikini bilduridu. Maqalimiz aldi bilen ular otturisidiki bezibir oxshashliqlarni analiz qilish arqiliq, Uyghur milletchiliki bilen Xitay milletchiliking munasiwitidiki bezi alahiliklirini—oxshashliq ichidiki perqni we perq ichidiki oxshashliqni-- Xitay milliy doliti kontekistide namayan qilidu.

Birinchi, her ikki milletchilik tashqiy kuchlerge inkas qayturushning mehsulidur. Buningda tashqiy kuch—dushmen “ozge” obrazi sheklide ipadilinighan yat kuchtin—kollektip ozlukni azad qilish tirishchanliqliri we shu arqiliq ozlirining ozgiche kollektip milliy kimlikige ige bolush jeryanini korsitidu. Eger Xitaylarning milletchiliki Epyun urushidin bashlanghan dolet ar-nomusi (Bainian Guochi) ni yuyush idiyisi burulush yasighan bolsa,[10] Uyghur milletchiliki 18-esirdin tartip Turkestan zeminidin “kapirlarni qoghlap chiqirish”, 19-esirning axirqi charikidin tartip 20-esirning otturilirighiche sozulghan Xitay militaristlirigha qarshiliq korsitish we 20-esirning otturiliridin taki hazirghiche dawamliship kelgen Xitay mustemlikichilikige qarshi hayat-mamatliq kuresh qilish tarixi bilen xarakterlinidu. Eger aldinqisi chet’el we yatlarning dushmenlikini sirtqa proyeksiyilesh we ular kelturup chiqarghan nomusluq otmushni ichkiyliktin sirtqa yotkesh jeryanida korilidighan intayin murekkep bolghan ozini ustun korush kompleksi (yeni ozini mu’eyyenleshturush) bilen ozini towen korush kompleksi (yeni oz-ozini tenqid qilish) ni ipadilise, keyinkisi uzaq tarixiy jeryanda—bolupmu yeqinqi ikki yuz yilliq tarixta—teren ichkiyleshturulgen yatlar teripidin—kop hallarda Katta Oyun dep atalghan siyasiy menpe’et toqunushlirida—tekrar aldinish we axirida tashliwetilishtek ehwalda ozide aktip kuch teshkillep, tashqiy dunya bilen normal munasiwetni qayta qurushning zorurlukini korsitidu. Yaki, aldinqisi nomusluq tarixni qozghitish kuchi qilish arqiliq eslidiki haletni qayta qurashturushni kozlise, keyinkisi aldinish we axirida tashliwetilish tarixini qozghitish kuchi qilish arqiliq tashqiy dunya heqqidiki alliburun burmilanghan re’alliq tuyghusini qayta ozgertishni kozleydu.[11]

Muhimi, gerche Uyghur milletchiliki bilen Xitay milletchiliki tashqiy kuchke nisbeten inkaschan milletchilik bolush supiti bilen bir birige oxshap ketsimu, emma inkasning xarakteri jehettin bir-biridin tuptin perqlinidu. Xitay milletchiliki asas qiliwatqan doletning ar-nomusi emeliyette Xitaylarning tuyghusida ozini besh ming yilliq medeniyetke ige hemde ottura tuzlengliktin bashlanghan qedimqi medeniyet oyghunishining boshuki dep qaralghan Hua Xia medeniyet merkizi tertipining qobul qilghusiz we hettaki nomus qilghudek derijide yatlar teripidin Epyun urushida, Sekkiz doletning birleshme hujumida, Rusiye-Yaponiye urushida, Yaponiyining Xitay tajawuzida, Soghuq Munasiwetler Urushida we uningdin keyin Gherb bilen bolghan turluk mesililerdiki surkilishlerde “depsende qilinish”idur. Wehalenki, Uyghur milletchiliki asas qiliwatqan aldinish—we yaki Uyghurlarning yatlargha kollektip aldinishi—hessi adette chong kuchlerning Merkiziy Asiyani talishishidiki oyunda turluk siyasiy meqsetlerning wasitisi qilinishi, oyun axirlashqanda tashliwetilishi we axirida yar-yoleksiz yekke-yegane qelish hessini korsitidu. Uninggha qoshulup, Xitay hokumranliqi astida Tomur Xelipining, Xoja Niyaz Hajining, Exmetjan Qasimining we uningdin keyinki nurghun Uyghur inqilabchilirining Xitaylar teripidin arqa-arqidin oxshash degudek usulda aldanghanliqidek tarixning achchiq eslimisini korsitidu. Shu seweb, ikki xil milletchilik bir biridin perqilinidighan mundaq alahidilikke ige bolghan. Xitay milletchiliki ozini tashqiy dunyagha qayta proyeksilesh uchun ozlukini qayta mu’eyyenleshturushke mohtaj milletchilik bolsa, Uyghur milletchiliki ozini tashqiy dunyagha qayta proyeksiyilesh uchun tashqiy dunya otturisidiki burmilanghan munasiwetning aqiwiti supitidiki kollektip narsiszm (ozini soyush psixikisi) din yenip chiqishqa mohtaj milletchiliktur.

Ikkinchi, her ikki milletchilikning ozluk obrazida mu’eyyen medeniyetning qedimqi boshukliridin bolushtek tarixiy seltenet qarishi muhim orunda turidu. Xitaylar, xuddi yuqirida korup otkinimizdek, ozlirining medeniyitini ottura tuzlenglikni merkez qilghan eng qedimiy medeniyet dep qaraydu. Uyghurlar bolsa ozlirining medeniyitini Turk medeniyitining ana makani bolghan Merkiziy Asiyada hem uning eng qedimqi bashlanmisi dep qaraydu. Mundaqche eytqanda, eger aldinqisi Hua Xia medeniyet merkezchiliki ustige qurulghan bolsa, keyinkisi Turk medeniyiti merkezchiliki ustige qurulghandur. Teximu muhimi, eger Xitaylar qedimdin Uyghurlarni “yawayilar” supitide “medeniyetning girwiki” de qoyup idrak qilsa, ozlirini qedimdin Turk medeniyitining merkizige qoyup kelgen Uyghur(-Turkliri) ozlirini merkezge, Xitaylarni bolsa uning sirtida jaylashqan dep qaraydu.[12] Samuel Huntingtonche eytsaq, Xitay milletchiliki bilen Uyghur milletchiliki mahiyette ozlirini merkez, qarshi terepni girwek dep qaraydighan ikki xil medeniyet topi otturisidiki qedimdin keliwatqan ichki toqunushning dawamlishishidur.

Ikki xil medeniyetni menbe qilghan milletchilik tebi’iy halda bir-birini kemsundurush, bir-birige ishenmeslik we bir-birini dushmen korush xahishigha ige. [13] Xitaylargha nisbeten, Turkler—jumlidin Uyghurlar merkezning girwikige jaylashqan “yawayilar”, “medeniyetsizler” supitide hes qilinsa, Turklerge—jumlidin Uyghurlargha—nisbeten Turk medeniyet merkizining sirtigha jaylashqan Xitaylar aldamchiliqni desmiy qilghan nomussiz xelq supitide hes qilinidu.[14] Xitaylar uchun, Uyghur milletchiliki bilen Xitay milletchiliki medeniyet bilen yawayiliq otturisidiki—medeniyetning yawayiliqqa hokumranliq qilishining tarixning bir xil eqliy yuzlinishi ikenliki heqqidiki—toqunush sheklide hes qilinsa, Uyghurlar uchun, yuqiriqi toqunush yaxshiliq bilen rezillik otturisidiki—yaxshiliqning ilahiy belgilengen dunyada rezillik ustidin ghelibe qilishining bir xil etikiliq yuzlinish ikenliki heqqidiki—toqunush sheklide hes qilinidu. 

Uchinchi, her ikki milletchilik ozi ustige qurulghan medeniyet merkezchilikini yengiche tarixiy bayanchiliq arqiliq sherhleshtek kultur pa’aliyitige aktip qatnishidu. Eger Xitay tarixiy bayanchiliqi Xitaylarning ortaq ejdadchanliqi ustige qurulghan Xitay doletchilikining girwektiki territoriyilerge bolghan igidarliqini “tarixiy pakitlar” arqiliq ispatlashni chiqish qilsa, Uyghur milletchiliki Xitayning tarixiy bayanchiliqidin xaliy—yaki uning sirtidiki—bayanchiliqni, yeni Uyghurlarning Hun Imperiyisi, Kok Turk Imperiyisi, Uyghur xaqanliqliri, Seidiye doliti, Qeshqeriye doliti we 20-esirde ikki qetim qurulghan Sherqiy Turkestan Jumhuriyetliri heqqidiki oz-ozidin yeterlik we musteqqil siyasiy dewrler bilen xarakterlinidighan bayanchiliqni asas qilidu. Shu seweb, eger aldinqi bayanchiliq Xitay merkiziy hakimiyitining qandaq qilip girwektiki territoriyilerni mustemlike qilghanliqining siyasiy izahati dep qaralsa, keyinki bayanchiliq uning keskin inkar qilinishidur. Ushbu nuqta melum menidin elip eytqanda, ikki xil milletchilik kulturining oxshash siyasiy kontekisttiki toqunushini ipadilepla qalmay, belki ularning tarixiy bayanchiliqqa merkezleshken we merkezlishidighan keskin toqunushinimu korsitip beridu. Demek, ular otturisidiki toqunush ikki xil bayanchiliqning tarix heqqidiki uzluksiz toqunushidur. 

Totinchi, her ikki milletchilik kuchluk siyasiy kuntertipke ige. Her ikki milletchilik doletchilik we dolet qurush zoruriyitide otturigha chiqqan—Xitay milletchiliki qedimqi “tesewwuriy Xitay imperiyisi” ni qayta eslige kelturushtek siyasiy nishangha ige bolsa, Uyghur milletchiliki Uyghurlarning 20-esirde yoqatqan ikki jumhuriyitini qayta eslige qurushtek siyasiy nishangha igidur. Aldinqi nishanning wasitisi girwek territoriyilirini mustemlike qilish bolsa, keyinki nishan girwek territoriyining eslidiki musteqil ornini eslige kelturushtur. 

Uyghur milletchiliki bilen Xitay milletchiliki noqul halda melum kollektipning yashash boshluqini qolgha kelturush otturisidiki hayat-mamatliq kuresh bolupla qalmastin, belki yene bir-biridin perqlinidighan ikki xil idiye otturisidiki toqunushtur. Uyghur milletchilikining fundamental qozghitish kuchi dolet izdeshtur. Shu seweb, u Uyghurlarning 20-esirde yoqatqan doliti Sherqiy Turkestanni qayta qurushni meqset qilghan milletchilik supitide Xitay dolitining merkizi bilen girwikining birdeklikini siyasiy hoquqchilik qurulmisida qoghdashni nishan qilghan Xitay milletchiliki bilen uzaqqa sozulidighan, murekkep we shepqetsiz toqunushqa chushidu. Uning ustige, bu ikki milletchilik otturisidiki toqunush peqet 20-esirning otturiliridinla bashlanghan bolmastin, belki uning tarixini Xitaylarning Uyghurlarning yiraq otmushtiki ejdadliri dep qarilidighan Hunlardin qoghdinish uchun Seddichin sepilini soqqan dewrlergiche surush mumkin. Peqet 1949-yilidin keyinla, bu ikki milletchilik otturisidiki toqunush eng ashkara, tighmu tigh we hayat-mamatliq shekilge kirdi.

Shuningdek, Xitay hakimiyet mashinisi teripidin tujupilep yetishturulgen, qanun teripidin astrittin qoghdilidighan we shu arqiliq Xitay wetenperwerliki bilen arilashturuwetilgen Xitay milletchiliki, yuqirida korulginidek, XKP hokumranliqining qanuniyliqini qoghdashtiki wasitidur. Halbuki, Uyghur milletchiliki Uyghurlarning Xitay milletchilikining zorawanliqigha qarshi turushtiki we siyasiy teqdirini belgileshtiki wasitidur. 

Yuquriqilar Xitay milletchiliki bilen Uyghur milletchiliki otturisidiki qismen oxshashlar. Emdi ular otturisidiki mahiyetlik perqler heqqide analiz elip barimiz.

Birinchi, ikki milletchilikning diniy mezmuni oxshimaydu. Xitay milletchiliki, tegi-tektidin alghanda, modern we sekular milletchilik bolup, diniy mezmundin xaliy bolghan Xitay kimlikige baghlanghan. Wehalenki, Uyghur-Turkluk we Islamdin ibaret ikki muhim amildin terkib tapqan Uyghur milletchiliki kuchluk diniy mumkinchiliklerni ozide saqlighan. Eger Xitay milletchiliki mahiyitidin elip eytqanda, Yan Xuang ortaq ejdadchiliqini urghutush arqiliq putun dunyadiki Xitaylar (Hua Ren) gha muraji’et qilsa, Uyghur milletchiliki ozidiki kultural we diniy potensi’alliqni Sherqiy Turkestandin halqighan keng boshluqqa—Turk we Islam dunyasigha—proyeksiyileydu. Uning ustige, musulmanliq Xitay milletchiliki bilen Uyghur milletchiliki otturisidiki eng chong perqni—pasilni—shekillendurighan amildur, chunki u Uyghurlar bilen Xitaylarning diniy etiqad sistemisini bir-biridin keskin perqlendurup turidighan diniy belgidur.

Ikkinchi, Uyghur milletchiliki milliy kultur jehette Turkiy milletler dunyasigha tewe bolsa, Xitay milletchiliki milliy kultur jehette ottura tuzlenglik kulturigha tewedur. Turkiy tilliq milletlerdin bolghan Uyghurlarning milletchilikining tewelik tuyghusi teximu keng milliy isharilerge ige. Xitaylar bilen Uyghurlarning irqiy alahidilik, kultur, orp-adet we til-yeziq jehette hechqandaq oxshashliqning bolmasliqi bu ikki xil milletchilikni, gerche bir biri bilen robiro tursimu, qet’iy sighishalmaydighan haletke elip kelgen. Kultur jehette hechqandaq yeqinliqning bolmasliqi Xitay milletchilikining “girwek” milliti bolmish Uyghurlarni assimilatsiye qilishtin ibaret mustemlike yuzlinishini Sherqiy Turkestanda eng qattiq ongushsizliqqa uchritip keldi. 

Uchinchi, Uyghur milliy kimlikining mustemlike supitidiki siyasiy kimliki bolmish Xitay puqraliqi Xitay milletchilikining wetenperwerlik bilen yughurulup ketishining aldinqi sherti bolsa, Uyghur milletchilikining choqum qaytidin qurashturushqa tegishlik dep qaraydighan qanuniy kimliktur. Shu seweb, Uyghur milletchiliki ozige tengilghan siyasiy kimlik arqiliq gewdilinidighan Xitaydin ibaret wetenge sadiq bolush mejburiyitini uzul-kesil ret qilidu we ozining ana wetini—gerche pzikiliq shekilde mewjut bolmisimu—bolghan Sherqiy Turkestangha ozining siyasiy sadaqitini ipadileydu.

Totinchi, Xitay kommunist hokumranliqining mewjutluqidiki halqiliq idiye—we hetta “siyasiy din”—supitidiki Xitay milletchiliki ozini mu’eyyenleshturushke yuzlinish xarakertliq milletchilik bolsa, Uyghur mewjudiyitidiki halqiliq idiye—we hetta kollektip siyasiy oytopi—supitidiki Uyghur milletchiliki ozini qoghdashqa yuzlinish xarakterliq milletchiliktur. Shundaq deyishke boliduki, milletchilik, Xitaylarning mewjudiyiti uchun, Xitay millitining qudret tepishi we sirtqa kengiyishining meniwi asasi bolsa, u, Uyghurlarning mewjudiyiti uchun, ozini qoghdash mexanizmining meniwi asasidur. 

Xitay milletchiliki uchun eng chong tehlike shekillenduriwatqini Uyghur milletchilikining tarixining uzun, idiyiwi terkiblirining kopyaqimiliqi we doletchilik nishani ustige qurulghanliqi bolupla qalmastin, belki, teximu muhimi, uning kuchluk perq arqiliq gewdilinidighan ozgichilikidur. Uyghur milletchilikining perqi Uyghurlarning Xitaylardin til, orp-adet, diniy etiqad, qatarliq jehetlerdiki keskin perqining barliqidur. Bu jehette, Xitay mustemlikiside yashawatqan hechqandaq bir millet xuddi Uyghurlargha oxshash Xitay dairilirining assimilatsiye siyasitige tosqun shekillendurelmeydu. Uning ustige, Uyghur milletchilikining girwekke jaylashqanliqi, ta hazirghiche boysundurulmastin belki barghanseri kuchiyishi Xitay uchun—xuddi Hunlar dewridiki Xitaylarning qara besishqa oxshap ketidighan tarixini helihem eslitidighan—intayin yat, chushiniksiz, boy sundurush besi mushkul bolghan sirliq kuchtin derek beridu. 

Xitaylar 60 yildin beri Uyghur milletchilikini Uyghurlarni assimilatisiye qilish siyasitining emelge eshishidiki tosaq dep qarighachqa, uni yoqitish uchun putun kuchini serp qildi. Assimilatsiye siyasitining menisi, pelsepiwi nuqtidin alghanda, “perqni yoqitip oxshashlashturushtur”—yeni ajiz yaki istila qilinghan kulturni hakim we istila qilghuchi kultur bilen oxshashlashturushtur.[15] Wehalenki, Xitay kulturi bilen putunley oxshash bolmighan Uyghur kulturining perqini amalning bariche saqlap qelishni teshebbus qilghan Uyghur milletchiliki ozini Uyghurlarning mewjutluqi mesiliside intayin kuchluk idiye supitide otturigha chiqirip keldi. Islam, Turkchilik, siyasiy hoquqni qolgha kelturush qatarliq kop yaqilimiliq we kop qirliq amillar bilen xarakterlinidighan Uyghur milletchiliki Xitayning qiyas qilghusiz mustemlike siyasitide ozining dynamikiliqqa toyunghan hayatiy kuchini we tez pukmes qarshiliq rohini namayan qilip keldi. Wehalenki, yuqiriqi amillar, shuning bilen bir waqitta, kop hallarda kelishturgili bolmaydighan ide’ologiyilik arqa korunushke ige bolghachqa, Uyghur milletchiliki asasida elip beriliwatqan siyasiy hoquqni qolgha kelturush kurishi ozining murekkep yuzini ayan qildi.

Towende Uyghur milletchilikining Uyghur kimliki arqiliq gewdilinidighan ide’ologiyilik terkibliri otturisidiki murekkep munasiwetni we uning Uyghurlarning siyasiy tallishigha korsitidighan tesirlirini analiz qilimiz.

Uyghur Milletchilikining Ide’ologiye Asasliri


Uyghur milletchilikining ide’ologiye asasliri heqqide toxtilishtin ilgiri ide’ologiyining nemiliki heqqide qisqiche toxtilip otimiz. Ide’ologiye ijtima’iy re’alliqning melum qismini eqliyleshturup chushinish we chusehdurushte paydilinidighan obrazlarning, uqumlarning we aldinqi shertlerning sistemisini korsitidu. Shuningdek, u re’alliq bilen esk etturush otturisidiki munasiwetlishish teripidin gewdilinidighan belgiler we ularning jeryanlirini mu’eyyen siyasiy kuchning menpe’etini chiqish qilip uyushturidu. Yeni u mu’eyyen hakim guruppining menpe’etlirini uning bilen qarshilishidighan guruppi(lar)ning menpe’etliridin ustun tutush we qanuniylashturushni meqset qilidu. Emma, bu menpe’etler, xuddi Terry Eagleton eytqandek, “choqum hayatning putkul siyasiy sheklining saqlinishi yaki uning xirisqa uchrishigha qarita az-tola munasiwetlik bolushi kerek.”[16] Bu jehettin elip eytqanda, ozidin yeterlik dep qarilidighan ijtima’iy guruhlarning jem’iyetning ozini qayta ishlep chiqirish kuchige bolghan sherhler otturisidiki toqunushni korsitidu. Ide’ologiye hakim sinip, siyasiy guruh yaki ijtima’iy topning re’alliqni chushinish we orgertish heqqidiki olchemleshturulgen we ortodoksal sherhlesh sistemisi bolush supiti bilen uning tupki menpe’eti uchun xizmet qilidu. Jorge Larrainning qarshiche, ide’ologiye bolush uchun towendiki ikki shert choqum qandurulushi kerek: zitliqlarning obyektip yoshurulushi we hokumran sinipning menpe’eti.[17] Mu’eyyen hakim guruppining menpe’etini uning bilen qarshilishidighan guruppining menpetidin ustun tutush we qoghdashni meqsitide ide’ologiye re’alliqni yoshuridu.

Ide’ologiyide insan istiki bilen uning re’alliqta qandurulushining cheklimisi otturisida kop hallarda korilidighan toqunush ghayiwi jem’iyet yaki mukemmel (hem adil) dunya menzilide yukseldurilidu, shu arqliq ularni qolgha kelturush boyiche heriket qilish, orgertish we qayta qurush qizghinliqi we ishenjidini qozghitilidu. Bu nuqtida, ideologiye, huddi dingha oxshash, kishilerde mewjut re’alliqtin (texi) mewjut bolmighan—eniqsiz we mumkin—re’alliqqa yotkelgen ghayet zor kutush, arzulash we heriketlinish hessini barliqqa kelturidu. Re’alliq we halqima re’alliq heqqide nopuzluq we birdinbir “qarash”—teximu muhimi “sherhlesh pa’aliyiti”—bolushni kozleshtek alahidiliki bilen ide’ologiye kishilerni nemige ishinish, qollash we re’allashturush heqqide—jumlidin ijtimaiy re’alliqning omumiy menisi heqqide—bir yurush normilashqan oy ehkamliri bilen teminleydu we bu heqte elip berilghan heriketlerni meqsetke ige qilidu. Ide’ologiye, demekki, insanlar herikitining nishani we wasitisini belgilesh boyiche qimmet asasi supitidiki eqididur.

Uyghur milletchiliking ide’ologiye asasliri, mahiyitidin elip eytqanda, Uyghur milliy kimlikini qurup chiqqan tarixiy we re’al amillargha baghliqtur: Islam, Turkluk we Xitay puqraliqi. Bu uch amil, bolupmu aldinqi ikki amil, Uyghurlarning 20-esirdiki siyasiy teqdirige, tallishigha we nishanigha intayin chongqur tesir korsetti. Shundaqla, ularning tesirini helihem hes qilish mumkin. Mesilining eng halqiliq nuqtisi shuki, yuqiriqi uch amilni kop hallarda intayin kengri ide’ologiyilik arqa korunush kontekistige qoyup tekshurushke bolidu: pan Islamizm, pan Turkizm we kommunizm. Emdi maqalimiz Uyghurlarning siyasiy tarixida ide’ologiyilerning oynighan rolini analiz qilidu. Shu nersini aldin eytip qoyush kerekki, maqalimiz Uyghurlarning siyasiy ehwalini tarixizmliq nuqtidin analiz qilmastin, uni mu’eyyen ideologiyiler otturisidiki munasiwetning hasilati supitide analiz qilidu.

Uyghurlar 20-esirde qurghan Ikkinchi Jumjuriyet waqtida, Uyghur musteqilliq herikiti pan Islamizm, pan Turkizm we kommunizm ide’ologiyilirining tesiri astida idi. Uyghur ziyaliyliri we siyasiyonliri ichide yuqiriqi uch ide’ologiyilik meslekni choridep, guruppilishish we bir biri bilen qarshilishish xahishi intayin kuchluk boldi. Melum menidin elip eytqanda, Uyghurlarning Ikkinchi Jumhuriyitining meghlubiyiti yuqiriqi ide’ologiyilerning birige sahib chiqqan siyasiyonlarning yene bashqa ide’ologiyige sahib chiqqan siyasiyonlar bilen axirqi nuqtida kelishelmesliki we netijide ichidin bolunup ketishige berip taqilidu. Elwette, eyni waqitta Elixan Tore merkezchilikide Islam yolida mengip jumhuriyetning siyasiy tuzulmisini islamiy jumhuriyet qilish chaqiriqi, Exmetjan Qasimi merkezchilikidikilerning kommunizm yolida mengip sotsiyalistik jumhuriyet qurush chaqiriqi bilen Isa Yusup Alptekin, Muhemmed Emin Bughra we Mes’ut Sebri qatarliq “uch ependiler” ning merkezchilikide Turkistanchiliq yolida mengip Turkiy jumhuriyet qurush chaqiriqi otturisidiki otkur toqunush eng axirida Sherqiy Turkestan inqilabini ortaq siyasiy meslek astida elip berilish mumkinchilikidin mehrum qaldurdi. Mesilining sezgur nuqtisi shuki, yuqiriqi uch xil siyasiy-diniy-kultural ide’ologiyilerning ichki toqunushi yuqiriqi siyasiyonlarning daim we alliburun bir-biri bilen toqunushqa chushushini belgiligen. Yaki, Uyghurlarning siyasiy teqdirining bash-axiri chiqmas ichki siyasiy toqunush sewebidin meghlup bolushigha uning tashqiy siyasiy kuchler supitidiki chong doletlerning Sherqiy Turkestanni boliwelish gherizi bilen bir waqitta, Uyghur siyasiyonlirining bir-biri bilen alliburun kelishelmeydighan ide’ologiyiler otturisidiki toqunushqa kirip qelishi seweb bolghan. Shundaq deyish mumkinki, bu ide’ologiyilerni Uyghurlarning ozlirining 20-esirning 30-we 40-yilliridiki siyasiy shara’itidin chiqip turup erkin tallishi degendin kore, eksiche ularning Uyghurlarni erkin tallishi degen tuzuk.[18] Chunki, yuqiriqi ide’ologiyilerni arqa korunush qilghan Uyghur kimlikining siyasiy tebirini ularsiz ipadilesh we chushinish besi mushkul idi. Towende bir-biri bilen sighishalmaydighan bu ide’ogiyilerning ichki qurulmisini korup baqayli. 

Pan Islamizm dunyadiki putkul musulmanlarni Muhemmed Eleyhissalam dewridiki xelipilikni ornek qilghan halda, bir Islamiy dolet astigha jem qilishni kozleydighan siyasiy ide’ologiyidur. U ozining nezeriyiwi asasini Islam dinining mu’eyyen irq, millet we kulturdin halqighan dunyawi din bolushtek alahidiliki bilen musulmanlarning pikir qilishini, yashash aditi we shara’itini hemde siyasiy kelgusini ortaq siyasiy birlik ichide birleshturushni tekitleydighan ide’ologiyidur. U, mahiyitidin elip eytqanda, Islam universalizmining siyasiylishishining yaki siyasiy Islamning universallishishining ipadisidur. 

Pan Turkizm (bezide turanizm yaki turanchiliq depmu atilidu) putkul Turkiy milletlerni bir modern Turk dolitige jem qilishni kozleydighan siyasiy heriket bolup, dunyaning herqaysi jaylirida yashawatqan Turkiy milletlerning kultural, til we tarixiy ortaqliqi asasigha qurulghan. Qedimqi, ottura esirdiki we modern dewrlerdiki Turkiy xelqler qurghan qit’e atlighan xaqanliqlar we imperiyilerning eslimisini qaytidin qozghitishni we uni qurulmaqchi bolghan ortaq Turk dolitining meniwi asasi qilishni kozligen mezkur ide’ologiye tegi-tektidin alghanda Turk irqchiliqini teshebbus qilatti.

Kommunizm bolsa putun dunyada ishlepchiqirish kuchliri azad qilinghan we proletariyat sinipini asas qilghan ortaq sinipsiz jem’iyetni—siyasiy utopi’ani—emelge ashurushni meqset qilghan pelsepiwi ide’ologiyini we uning bezi emeliyetlirini korsitidu. 

Gerche kommunism bilen pan Islamizm universal adaletlik jem’iyetni berpa qilishtek yuksek siyasiy ghayide bir-biri bilen sighishalisimu, lekin bu jem’iyetning adaqqi meniwi tuwrukining neme bolushi kerekliki mesiliside bir-biri bilen sighishalmaydu. Pan Islamizmda putkul musulmanlarning eng axirida irq, kultur we millet perqi bolmighan jem’iyetni Muhemmed Eleyhissalam eyni waqitta Medinide Islam she’iriti boyiche ornatqan jem’iyetning orniki boyiche qayta berpa qilishi teshebbus qilinidu. Wehalenki, kommunizm ide’ologiyisi jem’iyetni irqiy, diniy, milliy we kultural perq yoqalghandila ornitilidighan paniyliq we sekular xarakteri kuchluk universal siyasiy ghaye ustige qurushni terghip qilidu. Aldinqisi bu dunyaliq we u dunyaliqta Allahning iradisini bashtin axir yetekchi qilidu; keyinkisi ishlepchiqirish wasitilirige igidarliq hoquqining ozgirishi, iqtisadiy bazisining belgileshchanliqi we proletariyatning tarixiy wezipisini orundilishini yetekchi qilidu. 

Pan Turkizm bilen kommunizm we Pan Islamizm ide’ologiyisi tuptin sighishalmaydu. Gerche Pan Turkizm ide’ologiyisi Islamizmning bezi eqidilirini qobul qilip ozining siyasiy herikitige tedbiqliyalisimu, uning ultra Turkchilik xahishi pan Islamizmning kultur we irqtin halqighan Islamiy qerindashliqni terghib qilish idiyisi bilen toqunishidu. Uning ustige, ortaq irqiy birleshmini modern Turk doletchilikining asasi qilishni kozleydighan pan Turkizm herqandaq shekildiki irqiy asasning qurulmaqchi bolghan modern sotsiyalistik yaki kommunistik dolettiki rolini inkar qilidighan kommunizm ideologiyisi bilenmu sighishalmaydu. Chunki, pan Turkizm kop hallarda moden milliy Turk doliti qurushni kozleydighan bir idiyiwi eqim bolush supiti bilen, Turklerning tarixiy seltenitini qayta namayan qilishni kozleydu; wehalenki, kommunizm her qandaq shekildiki milliy doletchilikni bir yolila inkar qilidu. 

Yuqiriqilardin shu nerse melumki, Uyghurlar eyni waqitta bir-biridin keskin perqlinidighan we bir-biri bilen sighishalmaydighan ide’ologiyilerning ichige kirip qelip, bir-biridin keskin perqlinidighan we bir-biri bilen sighishalmaydighan ide’ologiyilik lagerlargha bolinip ketken. 

Shundaqla, Uyghurlar sahib chiqqan pan Turkizm we pan Islamizm ide’ologiyilirige Uyghurlarning teqdiri bilen oynishiwatqan Sovet Ittipaqi, Xitay we Amerika qatarliq kuchlerning hemmisi birdek qarshi idi. Uyghurlar uchun peqet kommunizm ideologiyisini tallash yolila qalghanidi. Wehalenki, kommunizm yoli mahiyette Uyghurlarning siyasiy teqdirini yaki Sovet Ittipaqi bilen yaki dolet beshigha kelgiliwatqan XKPgha chetish—teximu taraytip eytqanda, Sherqiy Turkestanning Stalin teripidin Xitaygha bolup berilishi mumkinchilikidin derek beretti.

Shunisi pakitki, Uyghurlarning nowettiki siyasiy izdinishliri, tallashliri we kureshliri helihem ide’ologiyilik kureshlerdin xaliy bolghini yoq. 1949-yilidin keyin kommunizm ide’ologiyisi asasigha qurulghan Xitay dolitide yashashtek alahide mewjutluq shara’iti Uyghurlarning pan Islamizm we pan Turkizm ide’ologiyiliri bilen bolghan alaqisini nechche on yillarghiche uzup qoydi we ularning ide’ologiyilik turmushigha qalaymiqanchiliq elip keldi. Yeqinghiche Uyghurlarning Islamizmgha bolghan qiziqishi zor derijide suslap ketti, pan Turkizmni demeyla qoyayli. Emma ularning milletchilikining pan Islamizm bilen bolghan munasiwiti 1990-yillardin keyin yengiwashtin teximu murekkep terkiplerge ige boldi. 

Otken esirning 80-yillirining axiridin tartip taki 90-yillarning axirighiche Sherqiy Turkestandiki Uyghurlar cheklik dairidiki Islamiy oyghinish dewrini beshidin otkuzdi. Melum menidin elip eytqanda, ushbu diniy oyghinishqa 1949-yilidin buyan kopligen Uyghurlarning kallisidiki hokumran sotsiyalizm-kommunizm ide’ologiyisining Medeniyet Zor Inqilawi we uning meghlubiyitidin keyin barliqqa kelgen idiye boshluqi seweb bolghan, deyishke bolidu. Mezkur boshluqni toldurush zoruriyiti we milliy kimlikining muhim qismi bolghan musulmanchiliqning Xitaylarning izchil yurguzup kelgen kultural assimilatsiye siyasitide weyran qilinishinidek xirisni hes qilghan Uyghurlar ozlirini Islam dini bilen yengiwashtin baghlashqa bashlidi. Shuningdek, ate’istliq Xitay hakimiyiti dewride muwapiq diniy telim-terbiyidin mehrum qaldurulghan shunglashqa meniwi hayati qalaymiqanchiliqqa patqan Uyghurlar Xitayning chegrini bashqa doletlerge echiwetishi bilen, tashqiy dunya, jumlidin Islam dunyasi bilen, qaytidin uchrashti. Nurghun yengi bilimler qaytidin oginildi, yengi diniy idiyiler Sherqiy Turkestangha elip kirildi. Bu oyghinish taki Uyghur yashliri 1997-yili Fewralda Ghuljida qozghighan namayishning Xitay da’iriliri teripidin qanliq basturulushighiche dawamlashti.

Mezkur diniy oyghinish herikiti—kolimining we erishken utuqlirining qanchilik bolushidin qet’iynezer—Uyghurlarning siyasiy tepekkurige yengi oylinishlarni elip keldi. Meyli Islam dini olimaliri yaki ziyaliylar bolsun, Islam dinini merkez qilip turup, Uyghurlarning siyasiy kelgusi heqqide yengiwashtin oylinishqa bashlidi. Oylinish kop hallarda Islam dinining Uyghurlarning nowettiki mewjutluq shara’itida tutqan orni we uning Uyghurlarning siyasiy herikitidiki muhimliqigha merkezleshti. Teximu taraytip eytqanda, Islam dini Uyghur musteqilliqida neme rol oynishi kerek?: meqset, wasite yaki hech nerse? 

Islam dinining Uyghur milliy inqilawidiki roli mesilisi kona toqunushni yengi shekilde otturigha chiqardi. Netijide, radikal Islamchiliq eqimidikiler bilen radikal milletchilik eqimidiker otturisidiki otkur toqunush meydangha keldi.[19] Elwette, ulardin sirt yene yuqiriqi toqunush spektrumining otturisigha jaylashqan Islamchi-milletchilik eqimidikiler bilen uning sirtigha jaylashqan gheyriy-islamchi-milletchilik eqimidikiler (Islamchilikkimu, milletchilikkimu tewe bolmighanlar) bar. Aldi bilen radikal Islamchiliq eqimidikiler bilen radikal milletchilik eqimidikiler otturisidiki toqunushni qisqiche analiz qilimiz, andin diqqitimizni motidilchiler dep atashqa bolidighan Islamchiliq-milletchilik eqimidikilerge berimiz.

Uyghurlar arisidiki radikal Islamchiliq eqimidikiler bilen radikal milletchiler eqimidikiler otturisidiki toqunush ularning nowettiki siyasiy shara’itidiki intayin muhim bir mesilidur. Ular otturisidiki idiyiwi perqning chongluqi we bezi nuqtilarda ortaqlishish mumkinchilikining intayin azliqi Uyghurlarning ortaq bir siyasiy nishan uchun kuch chiqirish mumkinchilikige qarita kuchluk guman qozghaydu. 

Radikal Islamchiliq eqimidikilerning qarishiche, Uyghurlar nowette uchrawatqan zulumning menbesi ularning Allahning korsetmisi bolghan Islamgha heqiqiy etiqad qilmasliqidur. Radikal milletchilerning qarishiche, Islam dinigha ming yillardin beri etiqad qilish eksiche Uyghurlarning nowettiki zulumgha qelishining menbesidur. Yuqiriqi ikki xil meslekning her ikkisi radikalliqtin shunga bir tereplimiliktin xaliy emestur—aldinqi qarash mahiyette uchigha chiqqan diniy teqdirchilik qarishini terghip qilish arqiliq, Allahning bendilirige korsitidighan merhemitining mumkinchilikini inkar qilidu. Keyinki qarash bolsa Uyghurlarning kimlikidiki eng asasliq amillarning biri bolghan Islam dinini inkar qilish arqiliq, uning eslidiki dinamik terkiblirini bir tereplime halda sap Uyghurluqqa taraytishni teshebbus qilidu. Eger aldinqi amil Uyghurlarda kollektip gunah tuyghusini yetildurup, ularning ozige ishinish tuyghusini qattiq zerbige uchratsa, keyinkisi Uyghurlarning kollektip ozluk tuyghusini parchilinishqa elip baridu. Uning ustige her ikki xahish oz ozini inkar qilishqa tolghandur: aldinqisi, Uyghurlarning meghlubiyitining menbesini ularda izdesh arqiliq, meghlubiyetning heqiqiy menbesi bolghan we Uyghurlarning Islam kimlikini yoqitish uchun kultural assimilatsiyini yurguziwatqan Xitaylarni nezerdin saqit qilip oz etiqadini ozi inkar qilidu. Keyinkisi bolsa Uyghurlarning milliy kimlikining muhim qismi bolghan Islamni ret qilishta ozi qarshi turiwatqan Xitay hakimiyiti bilen bolghan perqini yoqitip, ozining siyasiy ghayisini ozi inkar qilidu.

Gerche bezi Uyghur milletchiliri Islam dinining Uyghurlarni Xitaydin perqlendurup turidighan eng halqiliq kimlik belgisining biri shunga kulturini saqlap qelishtiki achquch ikenlikini etirap qilsimu, emma Islam dinining universalliqining ziyade tekitlinishining Uyghur kimlikining teximu kengri boshluqta—mesilen, musulmanlar dunyasida—xireliship qelishidin ensireydu. Mundaqche eytqanda, ular uchun, musulmanliq kimliki Uyghurlarning ozgiche kimlikini Xitay doliti kontekistide ozgichilikke ige qilsimu, emma teximu kengri bolghan Islam kontekistide bu ozgichilik omumiyliq teripidin yoqitiwetilidu. Radikal Islamchilarning qarishiche, Islam kimliki Uyghur kimlikidin hem ilgiri hem ustun turidu hem turishi kerek—Uyghurluq musulmanliqqa bashtin axiri boy sundurulushi kerek. 

Yuqiriqi ikki xil xahish ozining radikal sheklini kelguside qurulmaqchi bolghan Sherqiy Turkestan dolitining siyasiy tuzulme jehettiki xarakterining qandaq bolushi kerekliki mesiliside teximu roshen ipadileydu. Radikal milletchilerning qurmaqchi bolghini sekular demokratik Sherqiy Turkestandur; wehalenki, radikal Islamiy kuchlerning qurmaqchi bolghini Islam sheri’iti asasidiki dolet (yaki ularning beziliri uchun qurulmaqchi yaki eslige kelturulmekchi bolghan dolet Sherqiy Turkestan Islam Jumhuriyitidur).

Yuqiriqi ikki xil qarashning Xitayni merkez qilghan toqunushimu ozgiche menige ige. Radikal Islamchilarning qarishiche, radikal milletchiler Xitayning uzun yilliq ate’istliq ma’arip terbiyisining mehsulliri bolup, ozlirining Xitaylar bilen bolghan diniy nuqtidiki mahiyetlik perqini yoqitip qoyghuchilardur—milletchiler hetta Xitaylardinmu better, chunki ular oz (ining qelbige Allah teripidin chushurulgen) dinidin tanghuchilardur. Radikal millerchiler uchun, radikal Islamchilar, nahayiti qattiq siyasiy menidin elip eytqanda, Uyghurluq kimlikini ajizlitishta Xitaydin qelishmaydu, chunki ular tegi-tektidin elip eytqanda Uyghurlarning kimlikining asasi bolghan ozgiche kulturini ret qilidu.

Bu ikki eqimdikilerning otturisidiki toqunushqa Xitay bashtin-axir sirliq kolengge tashlap turidu. Kolengge ikki eqimdikilerning bir-birige ishenmeslik we hetta bir-birini esheddiy dushmen dep qarishini melum nuqtidin menbeleydu. Radikal Islamchilarning qarishiche, radikal milletchilikning otturigha chiqishi Xitayning qoli arqiliq perde arqisida bir qolluq bashquriliwatqan Islamgha qarshi xelq’ara dushmenlik herikitining bir qismidur. Radikal milletchilerge nisbeten, Xitaygha qarshi kuresh qiliwatidu dep qariliwatqan Sherqiy Turkestan Islamiy kuchlirining arqisida Uyghurlarning demokratiye yoli bilen elip baridighan kureshlirini qarilashqa tutunghan Xitay bar. Ularning qarishiche, 11-Sentebir weqesidin keyin Uyghurlarning qarshiliq heriketlirini xelq’araliq terrorizmgha baghlash arqiliq ozining Sherqiy Turkestanda yurguziwatqan qattiq basturush siyasitini aqlimaqchi bolghan Xitaylar radikal Islamiy kuchlerni yoshurun otturigha chiqirish we mexpiy control qilish arqiliq, Uyghurlarni xelq’arada qarilawatidu. 

Suyiqest nezeriyisi ustige qurulghan yuqiriqi toqunush Xitaygha intayin korunerlik siyasiy payda elip kelidu. Uyghurlar otken esirning 40-yilliri petip qalghan ide’ologiyilik toqunushlirini 21-esirde qayta korushni arzu qilidighan Xitay uchun yuqiriqi toqunush sewebidin barliqqa kelidighan ichki bolinish intayin ijabiy yuzlinishtur. Shuningdek, Xitaylar yuqiriqi toqunushni xalighan ehwalda ozining menpe’eti uchun xizmet qilduralaydu. Ular uchun shu nerse ayanki, radikal Islamning Sherqiy Turkestanda bash koturushi mezkur rayonning bixeterlikige tehdit elip kelidu, emma uning Sherqiy Turkestanning sirtida bash koturushi—yaki ozini oz ichige alghan chong doletler teripidin sun’iy emma yoshurun kontrol qilinghan shekilde bash koturguzulushi—beziler teripidin Uyghurlarning siyasiy nishani dep qariliwatqan demokratiye we erkinlikning mahiyitini xelq’arada burmilap korsitishke paydiliqtur. Shuninggha oxshash, radikal Uyghur milletchilikining Sherqiy Turkestanda bash koturushi mezkur rayonda Xitaygha qarshi elip berilidighan qarshiliqlarning teximu keskin bir shekilge elip kiridu, emma uning Sherqiy Turkestanning sirtida bash koturushi Uyghurlarning siyasiy nishanining keng Uyghur ammisi we bashqa musulman kuchler teripidin teximu kengri qollashqa erishelmeslikini kelturup chiqiridu.

Yighip eytqanda, her ikki xil pikir eqimi Uyghur kulturining dinamik terkiblirining birini tekitlep, yene biri radikal shekilde inkar qilish xahishigha ige. Shunglashqa, her ikkisi ejellik bir tereplimiliktin xaliy emes. Shuningdek, yuqiriqi toqunushning otkurlishishi Uyghurlarning siyasiy teqdirini teximu qiyinchiliqqa we hetta kriziske duchar qilidu. Ichki jehettin alghanda, ular otturisidiki ziddiyetlerning otkurlishishi Uyghurlarni teximu ilgiriligen halda parchilinishqa elip barsa, tashqiy jehettin elip eytqanda, bu ular otturisidiki qarshiliqni amalning bariche radikallashturushni izdewatqan Xitay hakimiyitini kem tepilidighan purset bilen teminleydu. 

Elwette, yuqiriqi ikki xil ekstrim (ashqun) xahishlardin sirt kopligen Uyghurlar ozlirining kimlikining organik terkiblirige qarita motidil yol tutidu. Bularni motidil eqimdikler dep atashqa bolidu—ularning sani yuqiriqi ikki pikir eqimidikilerge selishturghanda kop hem Uyghurlarning sekular we diniy-kultur terkiblirining spektrumlirining kengri sahesige eng chong mumkinchilikte wekillik qilalaydu. Ular Uyghurlarning milliy kimlikining yadroluq amilliridin bolghan Uyghurluq bilen musulmanliqning organik birleshmisige qarita eniq chushenjige ige. Ularning qarishiche, musulmanliqni bir tereplime halda tekitlep, Uyghurluqni, Uyghurluqni bir tereplime halda tekitlep musulmanliqni inkar qilish eng axirida berip Uyghurluq kimlikini inkar qilghanliq bolidu. Chunki, del mana mushu ikki amilning ming yillardin beri bir-biridin ayrilmay kelishi Uyghurluqning ozgichiliki, elastikiliqi we kengiyishini barliqqa kelturgen. Uning ustige, bu ikki amil oz nowitide Uyghurluqning intayin kuchluk diniy-kultural belgiliri supitide Uyghurlarni Xitaylardin ayrip turidighan pasillar bolghachqa, ularning birini elip yene birini tashliwetish Uyghurluqning ajizlishishi we axirida ozgichilikini yoqitishini kelturup chiqiridu. 

Uningdin bashqa, motidiller, yeqin mezgillik nishandin elip eytqanda, radikal milletchiler we radikal Islamchilardek Xitayning Sherqiy Turkestandiki mustemlikichilikige nisbeten biwasite tehdid shekillendurelmeydu. Wehalenki, yiraq nishandin elip eytqanda, ular Uyghur kulturining saqlinip qelishi, Uyghurlarning siyasiy ghayisining kelgusige toshulushi we ularning musteqilliq ghayisini teximu kengri xelq’araliq qollashqa erishishide halqiliq rol oynaydu. Chunki, bu eqim yuqiriqi ikki radikal eqim ozide saqlighan ghayet zor ichki potensi’alliqni bir nuqtida kelishturup we yaki bir nuqtigha fokuslapla qalmastin, yene ular kop hallarda neziridin saqit qilidighan hem ret qilidighan kengri boshluqlarnimu qapliyalaydu. Uyghur kulturini qoghdashni teshebbus qilghuchilar bolush supiti bilen, ular liberal milletchilik mepkurisigha wekillik qilalaydu we Uyghurlarning siyasiy heriketlirini tedrijiy demokratiyilishish kuntertipige elip kireleydu. Islam dinining Uyghurlarning kultural kimlikidiki mahiyetlik rolini yaxshi chushenguchiler we ipadiliguchiler bolush supiti bilen, Uyghurluq bilen musulmanliq kimliki otturisida bir qeder muwapiq tengpuqluqni saqliyalaydu. Qisqisi, mezkur motidilchilik Uyghur kultural kimlikining eghirliq merkizi bolush supiti bilen, yuqiriqi ikki xil radikal pikir eqimlirining melum elementlirini ozide ipadilesh bilen bir waqitta, ularni melum nuqtide bir-birini kelishturushtiki eng konguldikidek yoldur. Teximu muhimi, mezkur eqim Uyghur kimlikining mahiyetlik terkiblirini birleshturush (peyti kelgende melum birini radikallashturush) we saqlap mengishta chong mes’uliyetni oz ustige alghuchilardur. Shu seweb, mezkur eqim Uyghurlarning siyasiy ghayisini ishqa ashurushtiki eng gholluq kuch asasi bopla qalmastin, Uyghurlar nowette duch keliwatqan eng xeterlik yuzlinish bolmish kultural assimilatsiyige qarshi turushtiki eng kuchluk we uzaqqa chidashliq qalqandur.

Elwette, motidil eqimgha eghirliq berish hergizmu radikal Islamchiliq we radikal milletchilikning Uyghurlarning siyasiy we kultural hayatidiki muhim rolini bir yolila inkar qilishni bildurmeydu. Uning ustige bu ikki radikal xahish oz nowitide Uyghurlarning siyasiy teqdiride ular qechip qutulalmaydighan bezi ide’ologiyilik menbelerni radikal shekilde otturigha chiqiridu we bu arqiliq Xitayning Sherqiy Turkestandiki Xitay mustemlikichilikige oxshash bolmighan nuqtidin qarshiliq shekillenduridu. Wehalenki, ularning bir tereplimiliklirige qarita tuzitish elip barghuchi bolush supiti bilen, motidil eqim yuqiriqi saqlash pa’aliyitini teximu uzaqliqqa, qarshiliq heriketlirini teximu ammimiyliqqa ige qilidu. 


Uyghurlarning Tallishi: Mewjutluq we/yaki Musteqilliq


Eger Uyghur milletchiliki bilen Xitay milletchiliki hayat-mamatliq kureshte dep qaralsa, u halda bu kuresh Uyghur kulturining qandaq bir terep qilinishi mesilisige merkezlishidu. Xitay milletchilikini menbe qilghan Xitay milliy doletchilik ide’ologiyisi Xitayning birlikini—kultural, siyasiy we iqtisadiy birlikini—emelge ashurushni eng aldinqi siyasiy kuntertip qilip keldi. Tashqiy dunyagha uzluksiz proyeksiyiliniwatqan derijidin tashqiri chong doletlik obrazidin pexirlinish bilen Tibet, Sherqiy Turkestan we Taiwan mesiliside gewdiliniwatqan “ichki jehettiki” birliksizlik Xitaydin ibaret chong doletni “tengqisliqta” qoyiwatidu. Ichki birliksizlik Xitayning “wetenni birlikke kelturush” tin ibaret siyasiy ghayisige qattiq biseremjanliq elip keldi we keliwatidu. Halbuki, mesilining teximu sezgur nuqtisi shuki, ushbu “birliksizlik” Xitay uchun ozining esirlik “ar-nomusi” ning texi axirlashmighanliqining achchiq eskertilmisi bop qaldi. 

Xitayning ichki birliksizlikni bir terep qilishta qolliniwatqan siyasiti—yeni “axirqi hel qilish charisi”—yuqiriqi girwektiki milletlerge jumlidin Uyghurlargha qaritilghan kultural assimilatsiyining salmiqini ashurushtur. Uyghurlarning kulturini uzul-kesil yoqitip, merkez-girwekning tarixiy birliksizlikige xatime berishtiki axirqi yol kultural assimilatsiyini tez arida ghelibige erishturushtur. Uyghur kulturining eng asasliq menbesi bolghan Uyghur tilini yoqitishni kozligen qosh tilliq ma’arip siyasiti we Xitay aqqunlirining Sherqiy Turkestangha toxtimastin kirishi Uyghur kulturining barghanseri erishini barliqqa kelturiwatqan tupki amillardur. Netijide, Uyghur kulturini qutquzush mesilisi Uyghur siyasiy herikiti tepekkuridiki eng muhim mesililer kuntertipige kiriwatidu, chunki Uyghurlarning kulturigha qiliniwatqan hujum mahiyitidin elip eytqanda ularning mewjutluqigha qiliwatqan hujumdur. Demek, Uyghurlarning kulturining saqlinip qelishi ularning mewjuqluqining saqlinip qelish mesilisige, ularning mewjutluqining saqlinip qelishi ozgiche ontologiyilik top bolmish Uyghurluqning saqlinip qelishi mesilisige aylandi. Maqalimizning towendiki qismida Uyghurlarning milliy mewjutluqi bilen kultural mewjutluqi oz-ara menidash sozler supitide qollinilidu.

Chet’ellerdiki Uyghur musteqilliq herikitining tarixigha nezer salsaq, 1949-yilidin keyin elip berilghan muhajirettiki Uyghurlarning siyasiy pa’aliyetliride—bolupmu Uyghurlarning Isa Yusup Alptekin bashchiliqida Turkiyide elip barghan siyasiy pa’aliyetliride—musteqilliq tupki siyasiy nishan qilinghanidi. Shuningdek, Ottura Asiya Jumhuriyetliridiki Uyghur siyasiy pa’aliyetlirimu musteqilliqtin ibaret tupki siyasiy nishanni kozlep elip berilghanidi. 1991-yili Istanbuldiki yighindimu mezkur mesile qaytidin tekitlendi. 2004-yili qurulghan Dunya Uyghur Qurultiyi (DUQ) ning nizamnamiside musteqilliq uqumi ozini belgilesh uqumigha ozgerdi. Yeqinqi bir-ikki yillardin beri Uyghur siyasiy pa’aliyetchiliri arisida Xitaydin (aliy) aptonomiye hoquqi telep qilish xahishi otturigha chiqishqa bashlidi. Yighip eytqanda, kulturi jiddiy xirisqa duch keliwatqan Uyghurlarning siyasiy kuresh nishani musteqilliq, ozini belgilesh we (aliy) aptonomiyidin ibaret uch xil tallash mumkinchiliki bilen xarakterlinidighan boldi. (1) 1949-yilidin buyanqi izchil halda musteqilliqtin ibaret siyasiy nishanni ozige mayak qilip kelgen muhajirettiki Uyghur siyasiy herikiti 2000-yillardin keyin, Sherqiy Turkestandiki Uyghurlarning siyasiy hayatidiki ozgirishler, xelq’ara siyasiy muhitning 11-Sentebirdin keyinki radikal ozgirishi we Xitayning dunyawi kuchluk doletlik obrazining eshishi qatarliq amillarning turtkiside aptonomiye we ozini belgileshtek siyasiy tallashlarni oz siyasiy tepekkurige qetishqa bashlidi. Towende bu uch xil siyasiy tallashlarning nuqti’iynezerlirini korup baqayli.

Uyghurlarning musteqqilliqtin ibaret siyasiy nishani towendikidek tot xil asasliq nuqti’iynezer ustige qurulghan: (1) Uyghurlarning tarixtin beriqi musteqil xanliqlarni qurup ozlirining siyasiy iradisini yurguzup kelgenlikidek hoquqchiliq we doletchilik en’enisini eslige kelturush—bolupmu 20-esirdiki ikki qetim qurulup meghlup bolghan Sherqiy Turkestan Jumhuriyitini eslige kelturushtek izchil siyasiy nishanning ichki zoruriyiti; (2) Uyghurlarning siyasiy hoquqini qolgha kelturush arqiliq ular yuzliniwatqan hazirqi krizisliq haletke uzul-kesil xatime berish; (3) Uyghur kulturini kunseri yopurulup keliwatqan Xitay kengeymichilikidin qutuldurup, Uyghur kimlikini saqlap qelish; (4) Uyghurluqtin ibaret ozchiche mewjutluqning milliy rohini dolettin ibaret maddiy asas bilen destekleshtek siyasiy ehtiyaj. 

Aptonomiyichilik towendikidek siyasiy nuqti’iynezerler ustige qurulghan: (1) Nowette Xitay mustemlikisi sewebidin yoqitiwetilish xewpige chushup qalghan Uyghur milliy kulturini Xitay 1955-yili Uyghurlargha bergen “aptonomiye” endizisini heqiqiy izchilashturushni telep qilish yoli bilen qoghdap qelish kerek. Shuning uchun, Uyghur milliy herikiti, hech bolmighanda waqtinche bolsimu siyasiy strategiye taktikisini ishlitip, dunyadiki “aptonomiye” endizisi arqiliq ozlirining milliy kulturini saqlap keliwatqan bashqa milletlerning yolida mengip, yoqilishqa yuzliniwatqan milliy kulturini saqlap qelishni oz kuresh nishanining aldinqi amili qilishi kerek; (2) Uyghur musteqilliqi BDT ning munasiwetlik xartiyiside eniq belgilengen igilik we zemin putunluki hoquqining dexli-teruzgha uchritilishi bolghachqa, u mezkur xartiyige emel qilidighan nurghun doletler teripidin qollashqa erishelmeydu. Shunga, Uyghurlarning musteqilliq nishanidin “waqtinche” (yaki uzul-kesil) waz kechisi we “aptonomiye” ni qayta tallishi ularning siyasiy teqdirini bashqa Gherb doletlirining aktip arilishishi bilen aptonomiye hoquqigha munasiwetlik xelq’araliq qanunlar kontekistide turup hel qilish mumkinchilikini tughduridu; (3) “aptonomiye” ni tallash oz nowitide yene Uyghur milliy herikitini mezkur endizini ozining siyasiy nishani qilip keliwatqan Tibetlikler bilen oxshashliqqa ige qilip, Tibetlikler qolgha kelturgen bezi ilgirileshlerni qolgha kelturush mumkinchilikini yaritidu; (4) Aptonomiyichilik Uyghur milliy herikitining Xitay hakimiyiti teripidin xata halda terrorizmgha we bolgunchilikke baghlinish mumkinchilikige xatime berip, Uyghur mesilisini Xitaylar bilen oz-ara madara qilish we sohbet arqiliq bir terep qilishqa yol achidu.

Uyghur mesilisige qarita ozini belgilesh prinsipini birdinbir yol supitide tallash teshebbusining asasliq nuqti’iynezerliri towendikiche: (1) Ozini belgilesh Uyghurlarning adaqqi siyasiy nishani bolghan musteqilliqqa erishishning teyyarliq basquchidur; (2) Musteqilliq bilen aptonomiyidin ibaret ikki xil siyasiy tallashning otturisigha jaylishishtek ewzelliki bilen, ozini belgilesh Uyghurlarning siyasiy nishanini bekitishni ichki qisimda omumiyliqqa, tashqiy dunyada janliqliqqa ige qilidu; (3) U Uyghur mesilisining eng axirida Uyghurlarning kollektip iradisining qanuniy shekil bilen—mesilen referendum shekli bilen—hel qilinishidiki hel qilghuch basquch bolush supiti bilen, Xitaygha xelq’aradiki ozini belgilesh heqqidiki munasiwetlik qanunlar arqiliq dawamliq besim chushurup turalaydu; (4) U xelq’arada Uyghurlarning kulturining saqlinip qelishini telep qilishtiki eng konguldikidek yol, chunki u musteqilliqni ochuq-ashkara terghib qilmasliqtek alahidiliki bilen demalliqqa qarshi turushqa uchrap ketmeydu.

Yuqiriqi uch xil siyasiy tallashlarning nishani we bu nishangha yetishtiki wasitilirining qanchilik derijide perqliq bolushidin qet’iynezer, ular mundaq bir nuqtida bir-biri bolghan roshen perqini teximu eniq ipadileydu—musteqilliq we/yaki mewjutluq? Gerche yuqiridiki uch xil siyasiy tallash kultural mewjutluqning Uyghurlarning milliy mewjutluqidiki merkiziy ornini etirap qilsimu, emma ularning mezkur amil bilen Uyghurlarning musteqilliqi otturisidiki munasiwetke tutqan pozitsiyisi bir-biridin perqlinidu. Musteqilliq bilen (kultural) mewjutluq otturisidiki munasiwetke tutulghan pozitsiyilerning oxshimasliqi we hetta toqunushi Uyghurlarning kelgusidiki siyasiy tallashlirini teximu murekkeplikke ige qilidu.

Musteqilchilikke kore, Uyghurlarning kulturining saqlinip qelishi peqet we peqet Uyghurlarning uzul-kesil musteqilliqi arqiliqla ishqa ashidu. Musteqil bolmay turup, heqiqiy mewjutluqqa erishkili bolmaydu—milletni we uning kulturini qoghdashning aldinqi sherti uning musteqilliqqa erishishidur. Musteqilliqsiz mewjutluqni, mewjutluqsiz musteqilliqni tesewwur qilghili bolmaydu.

Aptonomiyichilikke kore, yoqilip ketish xewpige duch kelgen Uyghurlarning (kultural) mewjutluqini peqet hazirqi we yaki kelguside telep qilinidighan aptonomiye ramkisi ichide amalning bariche saqlap qelishqa tirishish kerek. (Musteqilliq telep qilmasliq aldinqi sherti astida) Uyghurlarning kultural hoquqlirini qoghdashni telep qilish xelq’arada kuchluk qollashqa erisheleydu, shundaqla Xitay bilenmu bu heqte ozining asasiy qanuni we bashqa xelq’araliq qanuniy asaslargha tayinip turup sozlishishke yol achqili bolidu. Emelge eshishi intayin qiyin bolghan musteqilliq telep qilish arqiliq Uyghurlarning kultural saqlinish mumkinchilikini yoqqa chiqarghandin kore, uningdin waz kechish arqiliq milletning (kultural) mewjutluqini saqlap qalghan ewzel.

Ozini belgileshchilikke kore, (kultural) mewjutluqni saqlap qelishta musteqilliq aldinqi sherttur—emma musteqilliqning birlemchi ikenlikidek aldinqi shert choqum ozini belgileshtin ibaret basqushni besip otushi kerek—bu, xelq’arada ushbu musteqilliqni emelge ashurushta zorur qollashni qolgha kelturushtiki asasliq amil bolupla qalmay, yene ichki qisimda Uyghurlarni musteqilliqqa tedrijiy teyyar qilishtiki muhim yoldur. 

Yuqiriqi uch qarashning Uyghurlarning siyasiy tallishi bolghan musteqilliq bilen mewjutluqning munasiwiti heqqidiki chushenjilirini towendikidek yighinchaqlashqa bolidu. Birinchi qarash: musteqilliq shertsiz yosunda (kultural) mewjutluqning aldinqi sherti bolushi kerek. Ikkinchi qarash: (kultural) mewjutluq uchun musteqilliqtin waz kechish kerek. Uchinchi qarash: (kultural) mewjutluqni saqlap qelish uchun musteqilliqni shertlik halda yoshurun shekilge ige qilish kerek. 

Birinchi qarash ikkinchi qarashni—gerche ikkinchi qarash Uyghurlarning (kultural) mewjutluqini waqitliq saqlap qelishtiki chare bolsimu—(bu charining Uyghurlarning siyasiy hayatini Xitay hakimiyitining 60 nechche yildin beri weyran qilishigha qanchilik qolayliq shara’it yaritip bergenlikini we uning Uyghurlarni aldap kelgen saxta mahiyitini demey turghandimu)—lekin axirisida Uyghurlarni Xitayning kultural assimilatsiyisidin saqlap qalalmaydu. U peqet waqitliq chare bolup, Uyghurlarning kultur jehettin weyran bolushida hechqandaq hel qilghuch rol oyniyalmaydu. 

Shuningdek birinchi qarashning uchinchi qarashqa tutqan pozitsiyisi uning ikkinchi qarashqa tutqan pozitsiyisidek radikal emes. Uning qarishiche, eger uchinchi qarash musteqilliqni hechqandaq mujmelliksiz eng axirqi nishan qilsa, u yenila Uyghurlarning waqitliq siyasiy tallash obyekti bolalaydu. Wehalenki, uchinchi qarashning birinchi qarashqa tutqan pozitsiyiside adette uning toghra nishanni ishqa ashrushta toghra wasitining kemchilliki asasliq orunda turidu. Mundaqche eytqanda, uchinchi nishan uchun birinchi tallash siyasiy nishan nuqtisidin her waqit ulge elinishi kerek bolghan tallash bolushigha qarimay, teximu kengri bolghan xelq’ara yardemni qobul qilishta qollinidighan wasitisining hechqandaq unumi yoq tallashtur—u wasitisi eniq bolmighan nishandur. 


Kultural Mewjutluq Asas


Emdi maqalimizning bashlinishida tilgha alghan Yitzak Shikorning Uyghur mesiliside kultural mewjutluqning birlemchiliki heqqidiki pikrige qaytayli. Shikorning qarishiche, Uyghurlarning kultur jehettiki mewjutluqi ularning kelgusidiki siyasiy tallashlirining asasidur. Elwette, u Uyghurlarning hazirqi siyasiy tallashliri bolghan demokratiye, kishilik hoquq, aptonomiye, musteqilliq qatarliqlarning Uyghurlarning siyasiy hoquqini qolgha kelturushtiki rolini kem molcherlimeydu. Wehalenki, uning qarashlirida towendiki mesililer bizning teximu ilgiriligen halda oylishimizni telep qilidu:

Birinchi, Shikorning kultural mewjutluqni alahide tekitlep, uni barliq siyasiy tallashlarning asasi qilishi, tegi tektidin alghanda, uni herqandaq siyasiy qimmettin xaliy yaki uningdin ustun turidighan amil supitide qarashning mehsulidur. Kultural mewjutluqning nowettiki herqandaq siyasiy tallash bilen bolghan munasiwitini hechbolmighanda besip qoyush elwette uning ahahide ehmiyitini gewdilendurushni chiqish qilghanliqtur. Lekin, yuqirida korulginidek, kultural mewjutluq Uyghurlarning siyasiy tallashliri—mesilen aptonomiye, musteqilliq we ozini belgilesh qatarliqlarning hemmisi—da bir xil aldinqi yaki muhim shert supitidiki siyasiy qimmetlik rolini oynaydu. Aptonomiyichilerning qarishiche, kultural mewjutluq mahiyetlik siyasiy qimmet bolup, uni saqlap qelish uchun musteqilliq nishanidin waz kechish kerek. Ular uchun kultural mewjutluq nishan, aptonomiye uni emelge ashurushtiki wasitidur. Aptonomiyichilerge selishturghanda, musteqilchiler uchun kultural mewjutluq peqet we peqet musteqilliq arqiliqla heqiqiy emelge ashidu. Musteqilliq bilen kultural mewjutluq bir-birini shert qilidu—musteqilliqa erishkendila kultural mewjutluqni saqlap qalghili bolidu, shuningdek kultural mewjutluqni saqlashning ozi musteqilliqqa erishishning asasidur. Musteqilliq del mushu kultural mewjutluqni saqlighuchilarning we uning uchun kureshkuchilerning musteqilliqidur. Kultural mewjutluq bilen musteqilliqning ortaq siyasiy nishan astidiki qoshulmisi Uyghurlarning siyasiy kulturining negizlik amilidur. Ozini belgiliguchilerning qarishiche, kultural mewjutluq musteqilliqtin ibaret siyasiy nishanning qedem-basquchluq emelge eshishining ammiwi wasitisidur. 

Demek, kultural mewjutluq, xuddi Shikor eytqandek, Uyghurlarning siyasiy nishanidin ayrilghan birlemchi amil bolmastin, belki u alliburun Uyghurlarning siyasiy nishanlirining ayrilmas terkibiy qismidur. U hem Uyghurlarning siyasiy nishani bilen birlikte elip berilishi kerek.

Ikkinchi, Shikorning qarishiche Uyghurlar ozining kultural mewjutluqini saqlashta Yehudiylarning nechche ming yillardin beri ozining culturini qoghdash uchun qurbanliq berishtin ayanmighan rohidin uginishi kerek. Derheqiqet, Yehudizm Yehudiylarning hayat-mamatliq minutlarda millet supitide saqlinip qelishida ghayet zor rol oynighan. Shu nerse aydinglishishi kerekki, Yehudiy dini bir xil milliy din bolush supiti bilen Yehudiylarning putkul maddiy we meniwi hayatini bashqurup kelgen. Wehalenki, Uyghurlar etiqad qilidighan Islam dini milliy din emes, uning ustige u Uyghurlarning putkul maddiy we meniwi hayatini bashqurup ketelmeydu. Islam dini, xuddi yuqirida korup otkinimizdek, Uyghurlarning siyasiy tallishidiki nahayiti sezgur nuqtidur. Uyghurlarning kultural mewjutluqini saqlap qelishning birlemchiliki nuqtisidin elip eytqanda, radikal Uyghur Islamchiliri bilen radikal Uyghur milletchiliri otturisida roshen perq bar. Aldinqisining qarishiche, Uyghurlarning depsende boliwatqan diniy heq-hoquqlirining qoghdilishi ularning musulmanliq kimlikining saqlinishining asasidur. Keyinkisining qarishiche, kultural mewjutluq Uyghurlarning milliy mewjutluqining asasidur. Eger aldinqisi diniy heq-hoquqlarni qoghdashni diniy mejburiyetning aldinqi sherti supitide chushense, keyinkisi kultural heq-hoquqlarni qoghdashni milliy-siyasiy mejburiyetning aldinqi sherti supitide chushinidu.[20]

Uyghurlarning kultural mewjutluqini qoghdashni herqandaq shekildiki siyasiy tallashlardin ilgiri we ustun turidighan xizmet supitide qarash uni bashqa siyasiy qimmetlerdin ayrip tashlaydu. Emeliyette, Uyghurlarning kultural mewjutluqini qoghdash kuchluk siyasiy qimmetke ige—yaki uning ozi del siyasiy qimmettur. Uyghurlarning kultural mewjutluqi bilen siyasiy mewjutluqi, kultural kimliki bilen siyasiy kimliki, kultural heq-hoquqliri bilen siyasiy heq-hoquqliri bir birini shert qilidu. Shunga, kultural mewjutluqni qoghdash herqandaq shekildiki siyasiy tallashlarning kuntertipining aldigha kelishi kerek. Undaqta u qaysi xil siyasiy nishan bilen birleshkende eng konguldikidek bolidu?

Yuqiriqi soalgha jawab berishtin ilgiri, aldi bilen aptonomiyichilikning musteqilliqni terghip qilghuchi ozini belgilesh we musteqilchiliqqa tutidighan tenqidiy qarishi bilen tonushup chiqip, andin musteqilchiliq bilen ozini belgileshchilikning bu tenqidke qayturidighan inkasini korup otimiz. 

Aptonomiyichilikning musteqilliq we ozini belgileshchilikke qaritidighan tenqidlirini towendikiche yighinchaqlashqa bolidu:
Birinchi, yuqiriqi siyasiy qarashning her ikkisi siyasiy romantizmliq xahishqa ige. Uyghurlargha keriki Uyghurlarning tup menpe’eti bolghan yashash hoquqini kapaletke ige qilishqa yardem beridighan siyasiy realism. Siyasiy realizmning asasliq mezmuni shuki, Uyghurlar ozlirining hazirqi siyasiy shara’itini qobul qilishi we hech bolmighanda hazirqi haletni saqlap qelishqa kuchishi kerek. Bundaq qilishtiki asasliq yol yenila siyasiy jehette Xitay bilen madara qilishtur. 
Ikkinchi, yuqiriqi ikki qarash Uyghur kulturining weyran bolushini teximu tezlitidu. Chunki, putkul dunyani eyminduriwatqan ghayet zor kuch bolghan Xitaygha hechqandaq ichki-tashqiy yardem bolmighan ehwal astida qarshi chiqish ozini olturuwelishtin bashqa nerse emes. Uning ustige, yuqiriqidek siyasiy tallashlar Uyghurlarning bihude qurbanliq berishini tezlitiwetidu. 

Uchinchi, Uyghurlarning milliy hoquqi, iqtisadiy hoquqi, diniy hoquqi, kultural hoquqi we siyasiy hoquqini qolgha kelturushni Xitayning qanun ramkisidin chiqip turup hel qilish mumkin emes.[21] Xitaydin bolinip chiqip musteqil bolushni Xitay hokumitimu, Xitay xelqimu we Xitayning asasiy qanunimu qollimaydu—eksiche, putun kuchi bilen basturidu. Xitay hetta demokratiyiliship kop-partiyilik tuzumni qolgha kelturgen teqdirdimu, Uyghur mesilisi yenila qanuniy yollar arqiliq hel qilinish teqdiridin qechip qutulalmaydu. Shunga, aptonomiye ramkisi ichide Uyghurlarning qanuniy hoquqini qolgha kelturush uchun tirishish kerek, hetta buninggha bir nechche yil, nechche on yil, we hetta esirler ketken teqdirdimu. Musteqilliq telep qilish eksiche Uyghur mesilisini Xitayning asasiy qanuni we bashqa qanunliri arqiliq hel qilishtek mumkinchilikni yoqqa chiqirip, Uyghurlarning teximu ilgiriligen halda basturulushi uchun yol echip beridu. 

Bizning qarishimizche, Uyghurlarning kultural mewjutluqini qoghdash aldinqi shert qilinidighan Uyghur herikitide ozini belgileshchilik eng konguldikidek siyasiy tallashtur. Bu nuqtini teximu aydinglashturush uchun, kitabxanlarning diqqitige yuqiriqi tenqidke qarita musteqilliqni kozleydighan ozini belgileshchilikning jawablirini sunimiz: 

Birinchi, “aptonomiye” ni tallash/qayta tallash arqiliq oz kulturini—hetta waqtinche bolsimu—saqlap qelishning shertliri qaysi siyasiy kuchning “(aliy) aptonomiye” ni qaysi milletge qaysi siyasiy shara’itta turup qandaq beridighanliqigha munasiwetliktur. Uyghurlargha aptonomiye hoquqi berilgen ellik nechche yildin beri, Xitay aptonomiye tuzumi arqiliq Uyghurlarning kulturini saqlap qelishni emes, belki uni sistemiliq yoq qilishni ishqa ashurup keldi. 

Aptonomiye hoquqi, melum menidin elip eytqanda, Uyghurlarning musteqiliq iradisini mujmelleshturup, psixik jehette xuddi Xitaylar bilen barawer hoquqqa igidek we oz-ozige hoja bolup keliwatqandek kollektip bixutluqni elip keldi. Gerche, aptonomiye hoquqi arqiliq bir qisim Uyghurlar aptonomiye hoquqi dairisidiki hoquq teqsimlinish we bayliqlarni bir terep qilish ishlirida belgilik paydilargha erishken, Uyghurlarning kultur hayatining mu’eyyen qisimliri tereqqiy qilghandek qilghan bilen, emeliyette Uyghurlarning eng mahiyetlik kultur belgiliri bolmish diniy etiqadi, til-yeziqi we orp-adetliri tedrijiy weyran qilinish teqdiridin qechip qutulalmidi. Uning ustige, Xitay hakimiyiti aptonomiye hoquqi arqiliq Uyghurlarda bextlik yashawatqandek saxta tuyghuni kelturup chiqiripla qalmastin, yene xelq’aragha Uyghurlarning kishilik hoquqi qanuniy kapaletke igidek saxta uchurni tarqitip keldi. Yighip eytqanda, aptonomiye hoquqi emdila putkul hoquqni qoligha merkezleshturup, turluk siyasiy menpe’et toqunushlirini siyasiy yol bilen birdekleshturushke jiddiy ehtiyajliq bolghan 1950-yillardiki XKP uchun musteqqiliq iradisidin yanmighan Uyghurlarni aldashtiki kozir, 1960-we 1970-yillardiki siyasiy, iqtisadiy we ide’ologiyilik kriziske patqan Xitay hakimiyiti uchun milletperwer we musteqilchi Uyghurlarni basturushtiki wasite bolghan bolsa, 1980-we 1990-yillarda Uyghurlarning kulturini qedem-basquchluq weyran qilishtiki hem Uyghurlarni her qaysi saheler boyiche systemiliq turde hoquqsizlashturushtiki eng muhim siyasiy wasite bolup qaldi. Emdilikte, Xitay milletchilik ide’ologiyisi bilen qorallanghan Xitay siyasiy mashinisi uchun aptonomiye hoquqi Uyghurlarni uzul-kesil assimilatsiye qilip, millet supitide yoqitishta siyasiy tuzulme jehettiki eng axirqi tosalghu bolup turmaqta.

Ikkinchi, shu nerse bashtin axir tekitlinishi kerekki, Uyghur musteqilliq herikitining eng axirqi nishani qandaqtur tinchliq sohbiti elip berish, Xitay bilen madara qilish, Xitay bilen urush qilish, Xitay ichide uzluksiz parakendichilik tughdurup Sherqiy Turkestanda alliqachan yerleshken we kunde yerlishiwatqan Xitay kochmenliride xatirjemsizlik, tinchsizliq we wehime tuyghusini peyda qilish arqiliq ularni Sherqiy Turkestandin bezdurush we waz kechishke zorlash yoli bilen emelge ashmaydu. (Elwette, bu yuqiriqi wasitilerdin—bolupmu Sherqiy Turkestandiki Xitaylargha uzluksiz parakendichilik terish arqiliq ularni mustemlike rayondin bezdurush meqset qilinghan yer asti pa’aliyetlerdin—waz kechish kerek degenni bildurmeydu.) Belki u peqet xelq’aradiki chong siyasiy kuchlerning Xitay bilen bolghan menpe’et toqunushi otkurliship, ularning—yeni Amerika, Yawropa Birliki, Hindistan we hetta Rusiye qatarliq doletlerning—Xitayni yaki ajizlashturush yaki putunley parchiliwetishi arqiliq menpe’et toqunushini uzul-kesil bir terep qilishqa otushi arqiliqla emelge ashidu. Del shu waqitta, BDT ning yekke doletlerning igilik hoquqi we zemin putunlukige da’ir qanunliri xelq’aradiki chong siyasiy kuchlerning kontrolluqigha otken yengi xelq’araliq tertipning tereqqiyatigha maslishishqa mejburlinidu. Uyghur milliy herikitining “aptonomiye endizisi” ni tallishi yaki tallimasliqi, yiraq strategiyilik nuqtidin we xelq’aradiki chong siyasiy kuchlerning menpe’et toqunushi yuzlinishidin elip eytqanda, Uyghur mesilisining heqiqiy yosunda hel qilinishi uchun mahiyetlik ozgirish elip kelelmeydu. 

Shunga, Uyghurlarning siyasiy kureshlirining yeqin mezgillik nishanini musteqilliq yaki “ozini belgilesh” endizisidin waqitliq besim tupeylidin “aptonomiye endizisi” ge qayturush towendikidek mesililerni kelturup chiqiridu: (1) Uyghur milliy herikitining siyasiy yonilishi uzul-kesil musteqilliqta ching turghuchi “konserwatip” siyasiy kuchler bilen aptonomiyini yaqilighuchi “islahatchilar” (yaki “madarachilar”) otturisidiki bash-axiri chiqmas siyasiy jengge-jidelge petip qalidu (Bu siyasiy toqunush oz nowitide Uyghur milletchiliri bilen Xitayperestler—we yaki “milletning satqinliri” dep qarilidighanlar—otturisidiki toqunush sheklinimu alidu); (2) Yuqiriqi ikki kuchning toqunushining kengiyishi Uyghurlarning chet’ellerdiki siyasiy pa’aliyetlirini weyran qilish uchun ghayet zor meblegh, adem kuchi we texnika ishlitiwatqan Xitay hokumitining emdila merkezlishishke, sistemilishishqa we kesplishishke yuzliniwatqan Uyghur milliy herikitini chak-chekidin bosuwetishige purset yaritip beridu; (3) Eger aptonomiye endizisi xelq’aradiki Uyghur milliy herikitining bir qeder chong, abroyluq we ishenjlik teshkilatliri—mesilen DUQ—teripidin qayta otturigha qoyulup qalsa, bu Sherqiy Turkestanda yuzguziliwatqan saxta aptonomiye siyasitining yetkuche qurbani bolghan Uyghurlargha qaymuqush, umidsizlinish we hetta aldinish tuyghusi elip kelidu. Yighip eytqanda, aptonomiye endizisige otush Uyghur milliy herikitining emdila bix uriwatqan siyasiy we milliy kuresh ideologiyisini tesewwur qilghusiz qalaymiqanchiliqqa paturidu. 

Uchinchi, Tibetliklerning rohaniy lideri Dalay Lamaning Tibetliklerning siyasiy teqdirini belgilishige qarita burulush xarakterliq ozgirish elip kelgen “Ottura Yol” tutush neziriyisi Tibetliklerning arisida omumyuzluk etirap qilinishqa erishelmigen bolsimu, chet’el hokumetliri arisida qizghin qarshi elindi. Dalay Lamaning rohaniy nopuzi qarimaqqa bir biri bilen chiqishalmaydighandek korinidighan Dalay Lamani qollighuchilar bilen uzulkesil musteqilliqni telep qilghuchi yashlar otturisidiki kelishelmeslikni yenile kontrol qilip turush qabiliyitige ige. Demekchimizki, gerche Dalay Lama “Ottura Yol” siyasitini otturigha qoyup, Xitay bilen sohbetlishish arqiliq Tibet mesilisini hel qilish arzusigha yetmekchi bolghan bolsimu, Xitay hokumiti sohbetni qesten sozup hem semiyetsizlik korsitip, Dalay Lamaning umidini yoqqa chiqiriwatidu. Tibetlikler arisida pewqul’adde yuqiri nopuzgha ige Dalay Lamaning waqtida Tibet mesilisini aptonomiye endizisi ichide hel qilishni xalimaywatqan Xitaylar waqit otkuzush arqiliq Tibet kulturini asta-asta weyran qilip, Tibet mesilisini yiltizidin yoq qilishni kozlewatidu. Uyghur mesiliside aptonomiye endizisining tallinishi oxshashla Tibetlikler duch kelgen qiyinchiliqqa duchar bolidu: pikir eqimi jehettin eghir bolinish, Xitayning bu bolinishtin paydilinip Uyghur musteqilliq herikitini teximu parchilash meqsitige yol echip berish we wetendiki Uyghurlarni eghir umidsizlikke duchar qilish, qatarliqlar.

Totinchi, shuni keskin eytish kerekki, xuddi Uyghurlar emdi Xitay hokumitining her qandaq shekildiki siyasiy wedisige ishenmiginidek, Xitaylarmu Uyghurlarning herqandaq shekildiki siyasiy telipini qandurmaydu. Shu seweb, Xitaylar Uyghurlarning uzukkesil musteqilliq endizisidin waz kechip aptonomiye endizisini tallishigha ishenmeydu. Aptonomiye endizisige qaytishtiki bir qeder motidil nishan del Xitaylar yoqitishni kozlewatqan Uyghur kulturigha merkezleshken iken, Xitay Uyghurlarning aptonomiye endizisige qaytish arqiliq mezkur kulturni saqlap qelish niyitini hergiz emelge ashurmaydu. Uning ustige, Xitaylarning Uyghur kulturini weyran qilishi aptonomiye hoquqidin ibaret qarimaqqa eqilge muwapiq emeliyette putunley saxta bolghan siyasiy endizige tayanghaniken, u halda Uyghurlarning saxtiliqi alliburun ashkarilanghan ushbu endizige yene qayta murajiet qilishi eqilge sighmaydu.


Kultural Assimilatsiyige Qarshiliq


Yuqirida korup otkinimizdek, kultural assimilatsiye melum etnik kultural guruppining bashqa (hokumran) kultural top teripidin mejburiy yaki gheyriy mejburiy halda qoshuwelinish jeryanini korsitidu. U boysunghuchi millet topining boysundurghuchi millet topining mahiyetlik kultur alahidiliklirini—mesilen, til, kiyim-kechek, qimmet qarashliri, din, yemek-ichmeklirini—qobul qilishidur. Demek, kultural assimilatsiye boysunghuchi kultur bilen boysundurghuchi kultur otturisida mahiyetlik kultur belgiliri arqiliq gewdilinidighan perqning yoqilip, “oxshashlashturulushi” dur. 

Shunga, kultural assimilatsiye qarita elip berilidighan qarshiliqning birinchi altun qanuni perqni saqlap, oxshashlashturulush yuzlinishini tosushtur. Qachaniki ikki kultur otturisidiki perq ozlukidin yoqaydiken yaki zorluq kuchi arqiliq yoqitilidiken, kultural assimilatsiye emelge ashqan bolidu. Kultural assimilatsiye, kop hallarda shundaq oylanghandek, noqul halda hokumran kulturning boysunghuchi kulturni mejburlash yoli bilen ozige yaki ozi ipadileydighan asas-eqim kulturgha qoshiwetilishini korsitipla qalmastin, belki yene boysunghuchi kultur ezalirining oz kulturini qoghdimasliqi yaki uningdin ichki jehette waz kechishi arqiliqmu emelge ashidu. 
Assimilatsiye tehlikisige chushken kultur ozini qutquzushta hem tashqiy kuchlerning yardimige we ozining ichki potensi’al kuchige—ozini qutquzushigha—tayinidu. Kulturning ozini qutquzushi mahiyette uning hayatliq iradisige we uning ezalarda ipadilinishide—yeni ezalarning kulturining mewjutluqini ozining mewjutluqi bilen oxshash korup, uni qutquzushni bash tartip bolmas mewjutluq mes’uliyiti dep qarashning ipadilinishide—korulidu. Ozini qutquzush iqtidari hokumran kultur teripidin cheklimige uchrash sewebidin ozini qutquzalmaydighan, yaki oz kulturini towen korush sewebidin qutquzushni xalimaydighan we yaki ezaliri teripidin asta-asta tashliwetilgen kulturni herqandaq shekildiki tashqiy kuch yoqilish girdawidin qutquzup qalalmaydu. Bundaq kulturning aldi bilen mewjutluq qimmiti tugigenliki uchun, qutquzulush qimmitimu bolmaydu. 

Shu nuqta tekitlinishi kerekki, hokumran kulturning assimilatsiye qilishta mejburlash arqiliq chushuridighan besimi artqanseri, ezalar oz kulturigha sahib chiqish yaki uningdin waz kechishni tallashqa mejburlinidu. Bu tallash, tegi-tektidin elip eytqanda, kultur bilen uning ezaliri otturisidiki mundaq munasiwetni radikal shekilde otturigha chiqiridu—xuddi Sartreche eytqanda, adem erkinlikni tallashtin ilgiri u teripidin erkin tallanghandek, adem kulturini tallashtin ilgiri kulturi teripidin alliburun tallanghan. Shuningdek, xuddi erkinliktin waz kechish emeliyette erkinlikning yene bir xil shekli—gerche bu negatif yaki inkariy shekil bolsimu—bolghinidek, kulturdin waz kechishmu emeliyette kulturning yene bir xil sheklidur—gerche bu anti-kultural we inkariy shekil bolsimu. Yene shuningdek, erkinlik tehdidte qalghanda, erkinlik bilen erkinlik subyekti otturisidiki esli birdeklik qayta eskertilginidek, kultur tehdidte qalghandimu, kultur bilen ezalar otturisidiki esli birdeklik qayta eskertilidu. Tehdittiki kultur ozini ezalar arqiliq qutquzidu, chunki u ozinining hayatliq iradisini ozi alliburun tallighan ezalar arqiliq ipadileydu, saqlaydu we dawam etturidu; shuningdek, ezalarning kultural kimliki tehdidke uchraydiken, ular oz kulturini yat kulturning depsende qilishidin qoghdash arqiliq ipadileydu, saqlaydu we dawam etturidu.

Herqandaq kultur towendikidek ikki seweb tupeylidin mewjutluq qimmitige ige—buning biri tashqiy seweb yene biri ichki sewebtur. 

Tashqiy seweb nuqtisidin elip eytqanda, herqandaq kultur melum insanlar topining biologiyilik isteklerning ijtima’iy shekilni elishidiki, individualning jem’iyette mu’eyyen rolgha we funksiyige ige bolushidiki, ijtima’iy muesssesilerning qeliplishishi we munasiwetlishishidiki we shundaqla norma we prinsiplarning simwolluq ipadilinishidiki sistemisini korsitidu. Teximu addiylashturup eytqanda, her bir kultur dunyagha—yaki dunyaning so’aligha—berilgen ozgiche jawabtur. Her bir kultur shuning uchun saqlinishi kerekki, u melum insanlar topining dunya, jem’iyet we ozi heqqidiki tarixiy tejribilirining ozgiche jewherlinishidur. Uningda dunyagha qarita ozgiche hes, tuyghu, chushenje we idiye bar; uningda insanlarning ozgiche uyushush we alaqilishish sheklining asasi bolghan ijtima’iy tertip we institutlar bar; uningda ozlukni ipadileshning ozgiche simwolluq yolliri bar; uningda insanning tupki arzusi bolghan bextke yetishtiki turluk wediler we prinsiplar bar; uningda insanning ozini xarakter jehettin mukemmelleshturidighan ozgiche mumkinchilik bar. Kultur, keng menidin elip eytqanda, insanning ozi bilen dunya otturisidiki eng iptida’iy qarshiliqni kelishturush yolidur. Her bir kultur putkul insanlarning dunya we ozi heqqidiki bir putun sistemiliq tejribisining ayrilmas bir qismi bolush supiti bilen ozining mewjutluq qimmitini yaratqan. Bir kulturning yoqilishi yaki yoqitilishi insaniyetning bir tejribisining yoqilishi we yoqitilishigha barawerdur. Shunga, her bir kultur ozige xas we bashqisi bilen alamashturghili bolmaydighan qimmetke igidur. 

Ichki sewebtin elip eytqanda, kultur shexsning kimlikini berpa qilidighan, xaraktertini mukemmeleshturidighan, ijtima’iy ornini we rolini turluk ijtima’iy institutlar ara yurushleshturidighan, hessiyatini jewherleydighan, hokumini eqliy asas bilen teminleydighan shundaqla ortaq behrimenlengen bir yurush idiyiler, pozitsiyiler, nishanlar, we praktikilarning yighindisini korsitidu. Mary Douglasning qarishiche, “Kultur jama’etning ammiwi we olchemleshturulgen qimmiti nuqtisidin elip eytqanda individu’allarning tejribilirini kelishturidu. U idiyiler we qimmetlerni yoshurun shekilde tertipleshturushni alliburun bezi asasliq kategoriyiler we ijabiy qelip bilen teminleydu.”[22] Kultur yene shuning uchun muhimki, u yekke shexsning dunyadiki ornini tewelik tuyghusi bilen muqimliqqa, bixeterlik tuyghusi bilen xatirjemlikke, ozini qedirlesh tuyghusi arqiliq ghururgha, we ilimdin shadlinish tuyghusi arqiliq yuksilishke ige qilidu. Kultur insanning mewjutluqining eng chongqur boshluqlirini—adimiylikining oz-ozige meqset bolushini—berpa qilghan. Shunga, kulturgha qilinghan hujum noqul halda adetlengen, yekke we ozgiche hayatliq, ijtima’iyet we tepekkur sheklige qilinghan hujum bolupla qalmastin, belki insanni insan qilip turidighan—insanni ozining meqsitige aylanduridighan—munu amilgha qilinghan hujumdur:insanning ghururi. 

Adem kulturni ishlep chiqarghinidek, kulturmu ademni ishlep chiqiridu—hem yene qayta ishlep chiqiridu. Kultur adem teripidin qayta-qayta ipadilinish we qayta-qayta qozghitilish arqiliq hayatiy kuchige qaytidu we uni yengilap turidu. Kulturning ozini ezaliri arqiliq qayta-qayta ipadilishi—kultural praktika—xuddi kundilik ibadette yengilinip turidighan eqidige oxshaydu. Mu’eyyen topning mewjutluq iradisini bir xil jewher supitide saqlap mangidighan kultur ezalardin herwaqit qayta-qayta ipadileshni—ozini qayta-qayta tallashni—telep qilidu. 

Kultur bilen ezalar otturisida soz bilen teswirligili bolmaydighan sirliq—we hetta mistik—kelishim bar. Kultur ozini ezalarning her bir tiniqida, hesida, bilishide ayan qilidu, ozini ipadileydu we hayatliqini yengilaydu; shuningdek, her bir ezamu kultur arqiliq ozi, ozge we dunya bilen kelishidu. Kultur bilen ezalar otturisidiki ozaraliq kulturning potensi’alliqini ezalarda ayan qilish we ezalarning kultur arqiliq ozining potense’alliqini ipadilesh jeryanlirini we uning qayta-qayta ishlepchiqirilish jeryanlirida yengilinidu.

Kultur kuchluk ijtima’iyliqqa ige hadisidur. U shexstin a’ilige, a’ilidin jem’iyetke, jem’iyettin doletke, dolettin insaniyetke sozulghan hayatliq boshluqining mahiytlik qisimlirini qurup chiqqan. Kulturning muhim ijtima’iy qurulmiliridin bolghan institutlar, teshkilatlar we jama’etler kollektip turmushni uyushturush, yeteklesh we qeliplashturushta kem bolsa bolmaydighan amillardur. Kollektip hayat—jama’etchilik—arqiliq kultur ozining teximu tiren hayatliqini ayan qilsa, kultur arqiliq kollektip hayat ortaq behrimen bolinidighan qimmetlerni qayta-qayta qozghaydu. Kollektip kultural hayatta shexs ozini kulturi ishare qilghan hayatliq shekli bilen birliship ketkendek hes qilidu. Kollektip kultural hayatning qeliplashqan shekli bolghan murasimda kultur bilen shexs shundaqla shexs bilen shexs otturisidiki alaqe eng yeqinliqqa kochidu—shexs shexsiyitidin azad qilinip, mistik degudek re’alliqqa qatnashturulidu—shexssizleshturulidu. Shexssizlishishni “kultural qurbanliq” depmu atashqa bolidu—uningda shexs kultural murasimning eng halqiliq minutlirida ozini ozgige atashqa buyrulidu. 

Murasim kultural hayatning eng muhim alahidiliklirining biridur. U kultural hayatni adettiki waqit we adettiki zamandin putunley yengi basqushqa—aldinqisi we keyinkisige oxshimaydighan basqushqa—elip kiridu. Uni muqeddesleshturulgen makan we muqeddesleshturulgen zamangha ige qilidu. Buning bilen, kultur mutleq ozgichilikige erishidu—u muqeddesleshturulgen waqit arqiliq sekular waqittin sughurulup chiqip, “waqitsizlashturulidu”; sekular zamandin ayrip chiqilip, “makansizlashturulidu.” Del ene shu qisqa deqiqilerde kultur ozining tarixsizliqini we makansizliqini teltokus ayan qilidu: Kultur ashu waqitta parlaydu. Ezalar “waqitsizlashturulghan” we “makansizlashturulghan” ashu alahide re’alliqta ozining ilgiriki kimlikliridin ayrilip, zitliq nuqtisidin elip eytqanda, kimliksizlishidu—kimlikini waqitliq yoqitip, kultur bilen bir ten we bir jan birlishidu.

Shuningdek, kultural hayatning murasimlishishi oz nowitide kultur pa’aliyetlirige ozgiche tertip elip kelidu. Eqliylik tertipni asas qilidu—murasim arqiliq tertiplengen kultural hayat ozining menisini murekkep simwolluq jeryanlar arqiliq otturigha chiqiridu. Tertip arqiliq meydangha chiqqan simwollarning qurulmisi bir xil eqliylik supitide qobul qilinidu—neme uchunluk soralmaydu, qandaqliq re’alliqni chushendurushning birdinbir usuligha aylinidu. 

Murasim kulturning mexpiy kodidur. 

Assimilatsiyige yuzlengen kulturning qanchilik derijide murasimlishishi mahiyette ezalar idiyisining birdekleshurulushi we qeliplashturulushida molcherligusiz rol oynaydu. Murasim kulturning ashkara we mexpiy simwolluq belgilirining tuzumleshken tertipte ezalar otturisida alaqilishishni qeliplashturupla qalmay, teximu muhimi ezalarda korulidighan hayajan, qizghinliq we hetta ozini yoqitish elip kelidighan eseblerni ortaqlashturidu. Shunga, murasim xeter astidiki kultur her waqit ozini ayan qilidighan we shu arqiliq ezalar bilen bolghan alaqini chongqur nuqtidin qozghitidighan yoldur. Murasimning muhim alahidilikining biri uning—gerche ‘waqitsizlashturulghan” we “makansizlashturulghan” hadise bolushigha qarimay—ezalargha noqul halda muntizm waqitchanliqqa ige we otmushtin menbelengen en’ene tuyghusini beripla qalmay, yene uni kelgusige isharileshtur. Demekki, u “waqitsizliqning” sirtidiki waqit boshluqini barliqqa kelturidu we uni qayta-qayta aktiplashturidu. 

Yuqirida eytqinimizdek, Uyghurlarning kultural mewjutluqi xeter astida—elwette bu xeter Sherqiy Turkestandiki Uyghurlar bilen muhajirettiki Uyghurlarda oxshash bolmighan mezmungha ige. Sherqiy Turkestandiki Uyghurlargha nisbeten ularning bashtin kechuriwatqini Xitay milletchi hakimiyiti bilen elip beriwatqan chekinish yoli yoq hem qechip qutulghili bolmaydighan hayat-mamatliq kultur toqunushidur. Ularning nishani bilen wasitisi bir—ularning kulturigha tayinip qarshiliq korsitish arqiliq saqlap qalmaqchi bolghini ozining kulturidur; hem ozining kulturini saqlap qelish arqiliq yetmekchi bolghini mewjutluqidur. Ularning bu toqunushi kulturidin bashlinip, uningda axirlishidu. Mesilining eng negizlik nuqtisi, Uyghurlar ozini kulturi arqiliq, ularning kulturi ozini Uyghurlar arqiliq qutquziwatidu.

Sherqiy Turkestandiki Uyghurlargha selishturghanda, chet’ellerdiki diyaspora (kochmen) Uyghurlirining Uyghur kulturi bilen bolghan munasiwiti ozgiche—Uyghurluq kultural kimlikining asasi, lekin u birdinbir asas bolmasliqi mumkin. Chunki, muhajirettiki Uyghurlarning kimliki yengi siyasiy kimlik we yat kultural kontekisttiki hayatning menisini beyitidu dep qarilidighan kopxil tallash mumkinchiliklirige tolghan. Ularning oz kulturi we uning nazuk—we hetta gheyriy eqliy boshluqliri—bilen bolghan alaqisining barghanseri sun’iylishishi, wasitiliqlishishi, we adettikilishishi kultural kimlikni kelguside qayta-qayta qozghitilishqa emes, belki otmushte untup ketishke tegishlik nersige aylanduridu. Kulturning otmush bilen cheklinishi uning kelgusidin yoqalghanliqining belgisidur. Bundaq kultur ezalarda ozidin pexirlinish, ozige ishinish we ozidin halqish tuyghusi qozghiyalmaydu, chunki del mushu tuyghulardin tedrijiy ayrilip qelish kultural yatlishishni barliqqa kelturgen. 

Meyli Sherqiy Turkestandiki Uyghurlar meyli chet’ellerdiki Uyghurlar bolsun, Uyghur kulturining xirisqa duch keliwatqanliqi shunga ularning milliy kimlikiningmu xirisqa duch kelidighanliqini etirap qilish we uninggha qarita angliq heriket qollinish zorurdur. Maqalimizning bu qismida biz mu’eyyen kulturning alahidiliklirini chiqish qilghan halda kulturi xiris ichidiki Uyghurlar mundaq tot turluk qutulush yolini qisqiche tonushturimiz: (1) Perqni saqlash; (2) Jama’etchilik qurulmisini puxtilash; (3) Kultural pa’aliyetlerni murasimlashturush we murasimlashqanlirini qayta-qayta pa’aliyetleshturush; (4) Kultural simwollarni alaqilerde asas qilish.

Perqni Saqlash. Korulginidek, Uyghurlar kultur jehette Xitaylardin putunley perqlinidu—shu seweb ularning milletchilikimu Xitay milletchilikidin perqlinidu. Perqning tekitlinishi we her bir Uyghurda ipadilinishi Xitayning assimilatsiyisige qarshi turushtiki altun qanundur. Barliq amallarni ishqa selish arqiliq Xitay kulturi bilen Uyghur kulturi otturisida perqni—kultural pasilni—saqlash Uyghurlarning axirqi hel qilghuch tallishidur. Bu tallash Uyghur siyasiy, kishilik hoquq, diniy we ijtima’iy teshkilatlirining kelgusi heriket kuntertipining eng aldigha kelishi kerek. Perq yoqilidiken, kulturmu yoqilidu; kultur yoqilidiken, milletmu yoqilidu. Perqning yoqilishini, melum menidin elip eytqanda, Xitayning Uyghurlargha chushuridighan kultural assimilatsiyisining salmiqining eship ketishi kelturup chiqarsimu, yene bir jehettin Uyghurlarning oz kulturigha sahib chiqmasliqi—oz kulturidin pexirlinish we uni qutquzushni bash tartip bolmaydighan milliy mejburiyet supitide qarimasliqi—kelturup chiqiridu. U zaman, Uyghurlar oz kulturigha asiyliq qilghan bolidu: Uyghur kulturi ezalar teripidin tashliwetilgen bolidu—shundaqla ezalarmu oxshash waqitta oz kulturi teripidin tashliwetilgen bolidu. 

Jama’etchilik qurulmisini puxtilash. Herqandaq kultur belgilik ijtimai’iy mu’essesiler we institutlar arqiliq kultur ezalirining pa’aliyitini kolemleshken tertipke ige qilidu. Ijtima’iy mu’essesiler kultural hayatning oxshashmighan terkiblirini bir-biri bilen munasiwetleshturushte kem bolsa bolmaydighan amillardur. Adette, ijti’ma’iy mu’essesiler, kultur alahidilikini chiqish qilghanda, mundaq tot turluk bolidu—shexs, a’ile, jama’et we dolet. Uyghurlarning musteqil doliti bolmighan ehwal astida, shexs, a’ile we jama’ettin ibaret uch amil kultural hayatning asasliq terkibiy qisimliri supitide xizmet qilidu. Demekki, musteqil doliti bolmasliqtek bu pakit Uyghurlarning kultural hayatining uyushturulushidek wezipining kulturning ichki funksiyisige we uni teshkil qilidighan shexsler, a’ililer we jama’etchiliklerge chushidighanliqidin derek beridu. Bolupmu a’ile buningdiki halqiliq amildur—chunki, wetensiz adem uchun a’ile uning wetinidur. A’ilide adem kultural hayatni—gerche kolimi kichik bolsimu—asasen toluqi bilen ada qilalaydu: kultural hessiyat qozghitilidu, pa’aliyet murasimlishidu, qimmetler almashturulidu we ewladlargha toshulidu, jama’etchilikning yiltiz qurulmisi namayan qilinidu, tashqiy dunya elip kelidighan besim simwolluq shekiller bilen kelishturulidu, wehakazalar. A’ilide kulturning siyasiy simwoliridin tartip diniy simwollirighiche, orp-adet simwolliridin tartip en’eniwi murasimlirighiche hemmini ada qilghili bolidu. A’ilidila bolidighan qandashliq ortaqliqi kultural qimmetlerning asanla ortaqlishishi, ortaq behrilinishi we kultural udum sheklige kirishige asas bolalaydu. Shunigdek, a’iliwi rishte we baghlinish uningdinmu chong bolghan yene bir a’ilining—jama’etning shekillinishi, saqlinishi we heriketlinishige asas salidu, shundaqla shexs bilen jama’et otturisidiki alaqide kowrukluk rolini oteydu. 

Yehudiylarning kultural saqlinip qelishida a’ilining pewqul’adde roli heqqide Hannah Arendt mundaq yazidu: "Yehudiylarning saqlinip qelishida a’ile Gerbning angsongekliktin bashqa herqandaq shekildiki siyasiy we ijtima’iy mu’essesisige qarighanda nahayiti muhim rol oynidi. A’iliwi munasiwetler Yehudiylarning assimilatsiyige we yoqilishqa qarshi turushidiki amillarning ichide eng yoshurun we eng jahil amillardur. […] Ular a’ilining ichki halqisini axirqi istihkam dep qarashqa we ozining guruppisining ezalirigha ular xuddi chongraq bir a’ilining ezaliridek mu’amile qilishqa bashlidi. Bashqiche eytqanda, Yehudiy xelqining qandashliq munasiwiti bilen baghlanghan a’ile supitidiki anti-semitik obrazi ularning ozi heqqidiki obrazi bilen melum ortaqliqqa ige idi."[23]

Kultural pa’aliyetlerni murasimlashturush we murasimlashqanlirini qayta-qayta pa’aliyetleshturush. Murasim kulturning “mexpiyetlikliri” ning hem ashkarilinish we yoshurulush jeryanidur—uninggha qatnishiwatqanlar tertipleshken heriket jeryanida qozghitiliwatqan melum sirliqliq bilen alaqide boluwatqandek tuyghuda bolidu, murasim axirlashqanda sirliqliq qaytidu we qayta qozghitilishqa mumkinchilik qaldurulidu. Murasimda kultur ezalirining idiyisi, hes-tuyghusi we herikiti yuksek derijide birlishidu—shexsizleshken birlik bilen birleshken tewelik tuyghusi ayan qilinidu. Uyghurlargha murasimlar shuning uchun muhimki, ular murasimlar arqiliq oz kulturi bilen qongqur—elwette sirliq—alaqe ornitipla qalmastin, belki bashqa qatnashquchilar bilenmu hemqerindashliq, hemteqdirdashliq we hemmes’uliyetchanliqni ortaq hes qilidu. Muhim nuqta shuki, murasim ezalarda kulturgha nisbeten teren eyminish tuyghusini qozghaydu. Eyminish hormet we ozini tesedduq qilishning kapalitidur. Qayta-qayta qozghitilidighan bu hes-tuyghular we ishinishler, shuning bilen birwaqitta, oz kulturigha we oz milletdashlirigha qarita bash tartip bolmas mes’uliyetni eskertip turidu. Shunga, Uyghurlarning boshuk toyidin tartip matem murasimighiche; bir Uyghur oqughuchining oqush putturushidin tartip Uyghur siyasiyonlirining wezipe tapshuruwelishighiche hemmisi keskin murasimlashqan shekilde, murasimlashqan shekilde bolghandimu teltokus Uyghurche murasim sheklide elip berilishi kerek.

Kultural simwollarni alaqilerde asas qilish. Clifford Geertzning qarishiche, “kultur simwollargha singgen tarixtin beri toshulup kelgen menilerni korsitidu.”[24] Kultural simwollar mu’eyyen kulturning mene we bilish sistemisining asasi, u ewladmu ewlad tarqitilidu. Bu nuqtidin elip eytqanda, Uyghurlarning kultural simwollirining keng we izchil ishtilitishi Uyghurluqning turluk menilirining—yeni simwollarning arqisidiki menilerning—ipadilinishini kapaletlenduridu. Uyghur tili Uyghur kultural belgilirining ichidiki eng muhimidur. Uyghur tili Uyghur kulturini sozleydu we uning menisini yetkuzidu. Uningdin bashqa barliq kultural belgiler—Uyghurche rengler (kok reng), Uyghurche muzika (Serqiy Turkestan Dolet Marshidin tartip Muqamlarghiche), Uyghurche tem sezguliri (Uyghur ta’amliri), Islam dinining simwolluq belgiliri, Sherqiy Turkestan dolet bayriqi, Uyghurche kiyim- kechekler, Uyghurche kishi isimliri we yer jay namliri, Uyghur edebiyati, qatarliqlarning hemmisi Uyghurluqning simwolluq menisini ipadiliguchi we Uyghurlardin ozlirini qayta-qayta ipadileshni telep qilghuchi amillardur. Ular Uyghurlarning ghayet zor kollektip eslimisini qurup chiqidu we uni kelguside qayta-qayta ayan qilidu—ular Uyghurlarning tarixiy we kelgusi mewjutluqliridur. Uyghurluq mahiyette kultural shekilliri arqiliq tuyghili bolidighan, simwolliri arqiliq bilgili bolidighan we meniwi hasilatliri arqiliq chushengili bolidighan ozgiche hadisidur. Mushu amillar Uyghurlarning kultural mewjutluqining perqini shekillenduridighan, jama’etchilik hayatida kem bolsa bolmaydighan we murasimda qayta-qayta qozghitilidighan “ortaq kultural qediriyetlerdur,” chunki ular Uyghurluqni tarixtin beri sozligen we Uyghurluqmu ular arqiliq sozligendur.


Axirlashmighan Xatime

Maqalimiz Uyghurluqning menisi we uning turluk ipadiliri heqqidiki analizini mushu yerde axirlashturmaqchi. Emma towendiki nuqta heqqidiki mulahize maqalimizda texiche axirlashmidi: Uyghurlar nowette tayinishi kerek bolghan ide’ologiye neme bolushi kerek?

Maqalimizda shu nuqta bashtin axir tekitlendiki, Uyghur milliy herikiti birer ide’ologiyini ozige idiyiwi asas qilishi kerek hem buni Uyghurlarning siyasiy kureshlirining ichki zoruriyiti belgiligen. Emma mesile qaysi ide’ologiyining nowettiki Uyghur herikitige qandaq asas bolushidur: Uyghurlar ozlirining erkinliktin ibaret siyasiy nishanini ishqa ashurushigha yardem beridighan birer ide’ologiyini ishlep chiqirishi kerekmu yaki birer ide’ologiye ozining ichki nishanini ishqa ashurush uchun Uyghur mesilisini qaytidin ishlep chiqishi kerekmu? Eger Uyghur milletchiliki ularning kultural mewjutluqini emelge ashurushtiki birdinbir asas dep qaralsa, u halda u siyasiy ide’ologiye derijisige koturulushi kerekmu yaki qurulmaqchi bolghan ide’ologiye uni ozining asasi qilishi kerekmu? Qurulmaqchi bolghan ide’ologiyining asasi birxil amildin—mesilen, Uyghur milletchilikidin—terkib tepishi kerekmu yaki kopxil amillarning—milletchilik, liberalism, demokratiye, Islamizm we Turkizm—qatarliqlarning bezilirining yaki hemmisining yughurulushidin terkib tepishi kerekmu? Uyghurluqqa yepyengi ide’ologiye lazimmu yaki hazirqi idiyiwi terkiblerni qetilishi uning bir ide’ologiyige ige bolushining aldinqi shertimu? We yaki Uyghurlar ozliri texiche eniq angqirip ketelmeywatqan birer ide’ologiye astida yashawatamdu? 

Xuddi Uyghurluqning ozi axirlashmaydighan hadisidek, yuqiriqi so’allarning jawablirimu axirlashmastur. Emma bir nuqta eniqki, Uyghurluqning melum ide’ologiyige muraji’et qilghan waqti uning ozini re’allashturush zoruriyitining emeliyleshken waqtidur—bu telep shu qeder ozdinlikke igiki, uni hechkim kontrol we qiyas qilalmaydu. Ide’ologiye u waqitta Uyghurluqning bir isharisige yaki belgisige aylinidu. 




Neqiller

---

[1] Yitzak Shkor, Uyghur Köchi Projektidin Chiqirilghan Deslepki Yekünler, Dunya Uyghur Qurultiyining 2-Nowetlik Qurultiyida Sozlengen Nutuq, Myunxin, 2006-yil Noyabir. (http://www.uyghurnews.com/wuc_uyghur/Read.asp?UighurNews=uyghur-kochi-projektidin-chiqirilghan-deslepki-yekunler&ItemID=EN-292008683862648701410)

[2] Jean-Paul Sartre, Mewjudiyetchilik Bir Xil Insanperwerliktur, Jean-Paul Sartre: Asasliq Eserler (Routledge, 1996), 27-29-betler.

[3] Benedict Anderson, Tesewwurlanghan Jama’etler: Milletchilikning Menbesi we Tarqilishi Heqqide Pikirlinishler (Verso: 1995), 5-bet.

[4] Shuningdek Liang Qiqiao qatarliq Xitay milletchi islahatchilirining Manjular bilen bir qatarda mustemlikichi “aqlarni”—“gherblikler”—ni qoghlap chiqirish chaqiriqi ozini mu’eyyenleshturush tipidiki Xitay milletchilikining bix uriwatqan alamati boldi. Tajawuzchi “aqlar” hem chirik “Manjular” bilen “biz” otturisidiki ayrilma Xitay milletchilikining eniq kollektip ozlukni terghip qilalishidiki intayin muhim amil bop qaldi. 

[5] Ejdadqa choqunush etidadi helihem jemetchilikni asas qilghan Xitay jem’iyitining muhim amilidur. Xitaylarning kollektip engidiki shu qarash diqqetni tartiduki, dunya medeniyitining eng qedimiy boshukliridin biri bolghan Xitay qedimde alliburun medeniyet tereqqiyatining eng yuqiri basquchigha yetken. Hitay medeniyitining eng mukemmel endizini qedimdin izdesh kerek. Kelgusi peqet otmushni kolenggisidur yaki uzirishidur. U qedimqi seltenetning hazirning wasitisi arqiliq ozini toxtawsiz proyeksiyilesh jeryanidur. Hazir, yuqiriqi tarixiy waqitchanliq nuqtisidin elip eytqanda, unche muhim emes, chunki u parlaq otmushni del ashu otmushning proyeksiyisi bolghan kelgusige tutashturushtiki wasite hem merkiziy nuqta. Otmush bilen kelgusi, Xitayning en’eniwi waqit engigha kore, ikki terepke sismmetirik halette cheksiz sozulghandur. 

Mao Zedongning meshhur uzundilirining biri bolghan “otmushni hazir uchun xizmet qildurush” hergizmu otmushning alliburun otup ketken seltenetlirini hazir uchun xizmet qildurushni emes, belki hazirni otmush arqiliq qayta qurashturup chiqishni bilduridu. Buningdiki tayinish nuqtisi yenila otmushtur. 

Maqalimizning keyinki qisimlirida sozlinidighan mezmunlar heqqide bu yerde shuni aldin ishare qilimizki, melum menidin elip eytqanda Xitayning “Wetenni birlikke kelturush chaqiriqi” peqet qedimqi Xitay territoriyisini eslige kelturushtek makaniy birdekliknila emes, belki otmushtiki Xitay selteniti kelguside qayta namayan qilinidighan (yeni otmush bilen kelgusi hazirning wasitisi arqiliq ustmu ust chushidighan) zamaniy birdekliknimu kozde tutidu. 

[6] Bu niqab Xitaylar girwek territoriyilerni 1949-yili istila qilghandin keyin, ulargha “tereqqiyat” elip kelish degen saxta ibarige almashti. Meyli bu xildiki bayanchiliq qaysi xil shekilde kelmisun, shu nuqta bashtin axir ishare qiliniwatiduki, Xitaylarning merkiziy hakimiyiti girwekning tereqqiyatidiki menbedur, xuddi quyash alemdiki hayatliqning merkizi bolghinidek. Shunga, “merkez” ning iradisini towendiki “girwekler” choqum shertsiz qobul qilishi kerek. Mesilining mesxirilik teripi shu boldiki, 1930-yillirining axirida Xitaygha besip kirgen Yaponlarning Asiyada ortaq medeniyet qurushni teshebbus qilidighan “Asiya Ortaq Gullinish Chembiriki” layihisini ret qilghan Xitaylar oxshash usul boyiche girwek milletlirige “Zhonghua milletlirining ortaq Xitay medeniyiti astida ortaq tereqqiy qilish” layihisini tangdi.

[7] Siyasiy peylasop Hannah Arendtning qarishiche, hakimmutleq tuzum teripidin qollinilidighan “terror” noqul halda ozgiche pikirdikilerni shepqetsizlerche basturushnila kozlimestin, belki yene yuqiriqi tuzum astida yashawatqanlarni pewqul’adde oxshashlashturulghan oy-pikirge ige qilishnimu kozleydu. Hannah Arendt, Hakimmutleqchilikning Menbeliri (Harcourt Brace & Company, 1973-yil), 341-345-betler. Yuqiriqi qarashqa kore, ilgiri hakimmutleq dolet bolush supiti bilen, Xitay doliti terror arqiliq, XKP gha wekillik qilmaydighan yaki uninggha qarshi bolghan herqandaq idiye we ide’ologiye munsuplirini rehimsizlerche basturupla qalmastin, belki yene Xitaylarda kollektip qoghdinish mexanizmining inkasi supitidiki oxshashlashturulghan pikirni—mesilen “wetenperwerlik”, “milletchilik”, “Amerika Jahangirliki”, “Yan Huang ortaq ewladchiliqi”, “Besh ming yilliq parlaq Xitay medeniyiti”, “Xitay sotsiyalizmi”, qatarliqlarni—nahayiti asanla we nahayiti ghelibilik halda Xitay xelqining qelbide chongqur yiltiz tartquzdi. Bolupmu XKP teripidin astrittin yetishturulgen Xitay milletchilikini, ozining kultural menbeliri bilen birlikte we qayta-qayta qozghitilghan shekilde, dolet terrorining mehsuli we hetta uning muhim bir qismi deyishke bolidu. 

Terror teripidin qozghitilghan bundaq milletchilik—meyli aktip yaki passip, en’eniwi yaki modern milletchilik bolsun—ozide kop hallarda bashqilargha qaritilidighan idiyiwi zorawanliq xahishini yoshurun saqlighan bolidu. Chunki, ozige chushurulgen terrorning shepqetsiz kuchidin hem qattiq qorqidighan hem uninggha yoshurun meptun bolidighan kollektip oxshash usulda oxshash kuchni ozgilerge ishlitishke mayil kelidu. Bu arqiliq ular, bir tereptin, ozining kollektip qorqunchini yat milletlerge proyeksiyilesh arqiliq uningdin qechishni izdise, yene bir tereptin ozige ilgiri chushurulgen—yeni ozi meptun bolghan we dorashni arzu qilghan—kuchni bashqilarghimu oxshash usulda chushurush arqiliq sadlinish tapidu. 

[8] ) 1996-yili Xitayda “Xitay Yaq Deyeleydu” yaki “Yaq Deyeleydighan Xitay: Keyinki Soghuq Munasiwetler Urushi Dewridiki Siyaset we Hessiyat Tallashliri” (Xitayche ismi: 中国可以说不： 冷战后时代的政治与情感抉择) neshr qilinip tez aridila bazarliq kitab bolghan. Mezkur kitabtiki nurghun nuqti’iynezerler piship yetilish basquchini bashtin kechuriwatqan (we tereqqiyati endishilik) Xitay ammiwi milletchilikini chushinishtiki yaxshi materiyaldur. Uning aptorliri we tehrirliri Zhang Zangzang, Zhang Xiaobo, Song Qiang, Tang Zhengyu, Qiao Bian we Gu Qingshengler idi. 

“Yaq Deyeleydighan Yaponiye” degen kitabtin ilhamlinip yezilghan mezkur kitabta Xitay milletchiliki intayin kuchluk terizde otturigha chiqirilghan bolup, aptorlarning qarishidiki Amerikining otken esirning 90-yillirida yurguzgen Xitayni kontol qilish strategiyisi tenqidlengen. Ular Amerikining tashqiy siyasitini eyiblesh bilen bir waqitta, Xitayning Amerikining ozining mesililirige qarita qurbanliq buyumi supitide ishlitilgenlikige naraziliq bildurgen. 

Kitabta yene Yaponiyigimu diqqet berilgen bolup, uning Ikkinchi Xitay-Yapon Urushidiki qilmishi uchun Xitayni urushqa teyyarliq qilish chaqiriqini qollighan. 

2009-yili bu kitabning dawami supitide “Naxush Xitay” neshr qilindi.

[9] Vladimir Ilich Leninning 1916-yili neshr qilinghan “Sotsiyalistik Inqilab we Milletlerning Ozini Belgilesh Hoquqi” degen esiride “ozini belgilesh” degen atalghu otturigha qoyulghan. Mezkur atalghugha kore, herqandaq millet ozining siyasiy teqdirini erkin belgilesh hoquqigha ige—yeni u ozi tewe dolettin omum awazgha qoyush arqiliq erkin halda ayrilip chiqip musteqil bolush hoquqigha ige. V.I. Lenin, “Sotsiyalistik Inqilab we Milletlerning Ozini Belgilesh Hoquqi,” (London, 1965), 159-bet. Leninning mezkur idiyisi eslide mustemlikichilikke qarshi turush chaqiriqi sheklide otturigha qoyulghan bolsimu, emma keyin Sovet Ittipaqi siyasiyonliri, jumlidin Joseph Stalin, teripidin Sovet Ittipaqidiki milliy respublikilardiki millerlerni assimilatsiye qilishqa ishlitilgen. 

[10] Xitay milletchiliki heqqide qelem tewretken William A. Callahanning qarishiche, Xitay milletchiliki qosh yaqilimiliqqa igidur—u noqul halda passip qurbanliq bolushnila emes, belki yene tarixqa aktipliq bilen qaytidin tenqidiy baha berish zoruriyitini we qayta eslige kelish mumkinchilikinimu bilduridu. “[…] doletni qutquzush heqqidiki bayanchiliq doletning ar-nomusi, doletning bixeterliki heqqidiki bayanchiliq doletning bixetersizlikige baghlanghan.” William A. Callahan, Doletning Bixetersizlikliri, Ar-Nomus, Qutquzush we Xitay Milletchiliki, Alternatives (2004), 203-bet.

[11] Nomus tuyghusi bilen aldinish tuyghusi, pelsepiwi nuqtidin elip eytqanda, bir-biridin roshen perqlinidu. Numus ademning subyekti bilen re’alliq otturisidiki perqning tuyuqsiz yoqilishidin kelip chiqqan tesirlerni korsitidu. Nomusta barghanseri kengiyiwatqandek bilinidighan tashqiy dunya bilen ozidin panahgah izdesh uchun ozige chekiniwatqan subyekti otturisidiki pasil barghanseri yoqawatqandek hes qilinidu. Teximu muhimi, nomusta subyekt ozige qachqanseri, tashqiy dunyagha shunche yuzlinidu—u ye ozidin ye tashqiy dunyadin panahgah tapalmay, ozi bilen dunya otturisida toxtap qalidu. 

Aldinish bolsa towendikidek ikkilik qurulmisigha ige: aldighuchi (heriket qilghuchi supitidiki aktip subyekt) we aldanghuchi (heriket qilinghuchi supitidiki passip obyekt). U, pelsepiwi nuqtidin elip eytqanda, subyektning bashqa subyekt teripidin obyekt supitide ishlitilishi—yaki addiylashturup eytqanda—obyektlashturulushini korsitidu. Uning eng halqiliq minutliri ozini aktip subyekt dep qaraydighan subyektning bashqa aktip subyekt teripidin shu waqitning ozide tuydurmastin obyektlashturulushida—yat meqset uchun qolayliq wasite supitide ishlitilishide—korulidu. 
Aldinish, shuning bilen bir waqitta, subyekt bilen tashqiy dunya otturisidiki munasiwetning burmilinishining mehsulidur. Uningda, subyektning nuqtisidin elip eytqanda, ozi bilen tashqiy dunya otturisidiki munasiwet parchilinipla qalmastin, belki yene tashqiy dunyamu oz ichidin beriqi dunya we neriqi dunya dep ikkige parchilinidu. Beriqi dunya hes qilghili, bilgili we aldin perez qilghili bolidighan tonush dunyani korsetse, neriqi dunya hes qilghili, bilgili we aldin perez qilghili bolmaydighan natonush dunyani korsitidu. Beriqi dunya, gerche subyekt bilen tashqiy dunya otturisigha jaylashqan bolsimu, ularni bir-birige munasiwetleshturmeydu. 

Subyekt uchun tashqiy dunya parchilanghan, ishenjsiz we qorqunchluqtur. Tashqiy dunyaning parchilinishi, ishenjsizliki we qorqunchluqi subyektni axirida uning bilen yatlashturidu.
Aldinish tuyghusi oz nowitide tashliwetilish we tenhaliq tuyghuliri bilen ariliship ketidu. Arqimu arqa aldanghan adem ozini tashqiy dunya teripidin ozige rehimsizlerche tashliwetilgendek hes qilidu. Tenhaliq tashliwetilish tuyghusining teximu chongqurlishishi bolup, subyektning tashqiy dunya bilen bolghan munasiwet qurush mumkinchilikining meghlub bolghanliqining aqiwitidur. 

[12] Mehmud Qeshqirining “Turkiy Tillar Diwani” kitabining Uyghurche neshrige kirish soz qismida Turklerning alemdiki orni heqqide towendiki bayanlar bar: “Men Tengrining dolet quyashini Turkler burjida tughdurghanliqini we peleknimu shularning zemini ustide chorgiletkenlikini kordum. Tengri ularni ‘Turk’ dep atidi we seltenetke ige qildi; dewrimizning xaqanlirini Turklerdin qilip, zaman ehlining ixtiyar tizginini shularning qoligha tutquzdi; ularni insanlargha bash qildi; heq ishlarda ularni qollidi; ular bilen bir septe turup kureshkenlerni eziz qildi we Turkler tupeylidin ularni hemme tileklirige erishturup, yamanlarning ziyankeshlikidin saqlidi” (tekitlime qoshuldi). Mehmud Qeshqiri, “Turkiy Tillar Diwani” (Urumqi, 1981), 2-3-betler. Mehmud Qeshqirining ilahiy alemchilik qarishining chongqur siyasiy menisi bar. U ilahiy alelmshunasliq asasidiki siyasiy qurulmida Turklerni merkezge, bashqa qowmlar—jumlidin Xitaylarni—girwekke jaylashqan, dep qaraydu. Ozini Turk medeniyitining boshukige—merkizige—jaylashqan dep tesewwur qilidighan Uyghur milletchiliki uchun Uyghurlarning siyasiy hokumranliqi Merkiziy Asiyani merkez qilghan, Xitaylar bolsa bu merkezning sirtigha jaylashqan. Mezkur qarashning exlaqiy mezmuni shuki, yaxshiliqning sahibliri bolmish Turkler Xuda teripidin alahide etiwarlanghan, ularning girwekke hokumranliq qilishigha qarita ihahiy destek bar, shunga ularning bashqilargha hokumranliq qilishi yaxshiliqni kozleydu. 

[13] Uyghurlarning kollektip engida aldamchiliq arqiliq xarakterlinidighan Xitaylar 60 yildin beriqi mustemlike tarixida Uyghurlarning exlaqiy ang jehette ochmenlikige we chetke qeqishigha uchrap keldi. Aldinish psixisiki ustunlukni igiligen Uyghur kollektip engi qosh yaqilimiliqqa igidur—bir tereptin, u Uyghurlarning tarixtin beri yetildurgen aldinish hessining aqiwiti supitidiki kollektip tenhaliqini qozghatsa, yene bir tereptin Uyghurlarning ozini qoghdash engini kucheytti. Ademning aldamchiliqqa bolghan gheyriy eqliy qarshiliqi—och korush, kemsitish we nepretlinish—Uyghurlarning Xitaylargha qarshi elip barghan siyasiy qarshiliqlirining eng asasliq mezmunliridin boldi. Siyasiy qarshiliq chongqur en’eniwi exlaqiy yeklesh bilen ariliship ketti.

[14] “Koltekin Mengu Teshi” (Turk shahzadisi Koltekinning qebre teshigha Orxun yeziqi bilen 732-yili oyulghan) da Xitaylarning aldamchiliqi we uning Turklerning siyasiy teqdirige korsetken intayin chongur aqiwiti towendikidek bayan qilinghan: “Tabghach (Xitay) ning sozi tatliq, yipek rextliri yumshaq iken, tatliq soz we yipek rextliri bilen aldap, yiraq bolghan milletlerni ozige yeqinlashturidiken. Yeqinliship orunlashqandin keyin, yaman chushenjilerni tarqatqili bashlaydiken. Yaxshi, alim kishilerni we yaxshi, batur kishilerni algha basturmaydiken. Bir kishi ozgirish qilsa uning xelqige, hetta boshuktiki uruq-ewladighiche rehim qilmaydiken. Tatliq sozige, yumshaq yipeklirige aldinip kopligen Turk xelqi olduq.” 

[15] Istila qilghuchi millet yaki dolet istila qilinghuchi milletke peqet assimilatsiye siyasitinila—yeni istila qilghuchining istila qilinghuchini ozige qetiwelishini—ozi bilen “oxshashlashturushini”—ishletmeydu. Bezi istila qilghuchilar istila qilinghuchilar ozidin chetleshturidu—ozini ular bilen “perqlenduridu”: yaki ularning kop qismini qirip yoqitidu, yaki ularni ozlirining zeminidin qoghlap chiqirip kollektip sersan (diyaspora) topi qilidu, yaki ularni melum rayonda yashashqa we hakim millet bilen uchrashmasliqqa (toy qilmasliqqa, bir yerde turmasliqqa we bille pa’aliyet elip barmasliqqa) buyruydu, wehakazilar. Eger assimilatsiye kop-milletlik siyasiy kontekisttiki istila qilghuchi millet bilen istila qilinghuchi millet otturisida kultural ortaqliqni qurush boyiche ortaq ma’arip, ortaq til, oz ara toylishish we ahale yotkesh arqiliq demograpiyilik ozgirish hasil qilish asasida elip berilidighan “aktip”—yaki teximu toghrisi (mejburlash arqiliq) “aktiplashturulghan”—alaqini korsetse, chetleshturushte istila qilinghan millet ezaliri kollektip halda ozliri yashawatqan jayning ijtima’iyitige toluq qatnishish salahiyitidin—puqraliq salahiyiti wede qilidighan siyasiy hoquqliridin, emgek hoquqliridin we oz kulturini tereqqiy qildurush hoquqliridin—mehrum qalduridighan passip alaqini korsitidu. Halbuki, meyli aktip yaki passip bolsun, her ikki usul kultural kimlikni weyran qilishta oxshashliqqa ige. 

Chetleshturush radikallashqanda, irqchiliq tusini alidu—u axiri berip hokumran milletning qenining sapliqini towen irqtikilerning qeni bilen bulghimasliqni terghib qilishtek sap irqchiliq bilen tugellinidu. David Theo Goldbergning qarishiche, “chetleshturushning ipadilinishi supitide irqchiliq yaki tughma ustunlukke yaki perqlerge muraji’et qilidu.” David Theo Goldberg, Irqchi Kultur: Uning Pelsepisi we Siyasetlirining Menisi (Blackwell Publishers Inc., 1993), 56-bet.

[16] Terry Eagleton, Ide’ologiye: Tonushturush (Verso, 1991), 29-bet. 

[17] Jorge Larrain, Ide’ologiye Uqumi (Century Hutchinson Publishing Group, 1979), 210-bet.

[18] Eger Uyghurlarning eyni waqitta ide’ologiyilerning qorshawida qelishi ularning erkin iradisige putunley beqinip ketmigenidi dep qaralsa, mewjudiyetche mundaq so’algha duch kelimiz: U zaman, Uyghurlarning meghlubiyitining mes’uliyitige zadi kim qelishi mumkin? Bu Uyghurlarning ide’ologiyilerde meghlup bolushimu yaki ide’ologiyilerning Uyghurlarda meghlup bolushimu? Bular Uyghurlarning modern tarixida jawab berish intayin qiyin bolghan so’allardur. 

[19] ) Mezkur maqalidiki radikal Islamchiliq eqimidikiler Islamiy universallizmni chiqish qilip, musulmanlarning ortaq bext-sa’aditini qolgha kelturushni eng adaqqiy nishan qilidighan, shu seweb herqandaq shekildiki (yerlik) milletchilik heriketlirige qarshi turidighan bir qisim kishilerni kozde tutidu. Radikal milletchiler bolsa, Islam dini eqidilirini ret qilidighan we milliy menpe’etni hemmidin ustun qoyidighan bir qisim sekularizmchi ate’istlarni kozde tutidu. Elwette, maqalimiz yuqiriqi bolunushni bir qeder tar da’iride qollinidu.

[20] Ushbu nuqtida shuni yene tekitlesh kerekki, motidilchiler tutqan ottura yol—yeni Uyghurlarning kultural kimliki bilen diniy kimlikini eng yuqiri mumkinchilikte birleshturushi Uyghurlarning siyasiy tallashlirining emelge eshishidiki achqushtur. Uyghurlarning milliy kimlikide gewdilinidighan Uyghurluq bilen musulmanchiliq Uyghurlarning kultural kimliki bilen diniy kimlikini saqlashtiki, shundaqla Uyghurlarning kultural heq-hoquqliri bilen diniy heq-hoquqlirini qolgha kelturushtiki asastur.

[21] Mezkur teshebbusqa musteqil tetqiqatchi Ilham Toxti wekillik qilidu. Uning qarishiche, Uyghurlar ozlirining heq-hoquqlirini qoghdashta iqtisadiy tereqqiyatning turtkiside tedrijiy qanun doliti yoligha mangidighan Xitayning qanunlirigha tayinishi kerek. Xitayning mezkur qanunlirigha muraji’et qilish Uyghurlargha berilgen aptonomiye hoquqini heqiqiy ijra qilishqa turtke bolalaydu. 

[22] Mary Douglas, “Bulghinish we Tabu Uqumliri Heqqidiki Analiz” (Routledge, 1969), 38-39-betler.

[23] Hannah Arendt, Hakimmutleqliqning Menbeliri (Harcourt Brace & Company, 1975), 28-bet.

[24] Clifford Geertz, Kulturlarning Tebirliri (Basic Books, 1973), 89-bet.

2010-yili, Palau